کهندژ یا قهندژ به دژهایی می‌گویند که در آغاز پیدایش شهرها بنا شده اند که این دژها در پیش از اسلام و بیشتر در دوران ماد، هخامنشی و اشکانی ساخته شده و بناهایی تک و پر تراکم بودند که بر فراز تپه‌های طبیعی یا مصنوعی می‌ساختند.
نارین قلعه میبد یا نارنج قلعه یک کهندژ است و مهمترین بنای قدیمی
میبد و از بناهای باستانی خشتی بازمانده در
ایران است.
پیشینه‌ی دراز
نارین قلعه یا نارنج قلعه تا آن جاست که هویتی اسطوره ای یافته است؛ روایتی که در تاریخ جدید
یزد در باب قلعه
میبد آمده بیان می‌دارد که؛ قلعه در زمان سلیمان پیغمبر و توسط دیوان ساخته شده است و سلیمان دستور داده بود که دیوان، در کوهی که قابل ایجاد قلعه باشد به جهت حفظ خزینه، قلعه بسازند و دال دیو این کار را انجام داد و بدین جهت او را قلعه دالان نیز می‌خواندند و عده ای این نام را ماخوذ از «دال» می‌دانند که نام مرغان بزرگ شکاری از نوع عقاب است.
مطالب تاریخ جدید
یزد که در تاریخ
یزد و جامع مفیدی هم با تفاوت‌های مختصر دیده میشود، حکایت
...مشاهده کامل متن از قدمت قلعه دارد و مشاهده قلعه و مخصوصاً خشت‌های قطور و بزرگ آن خود نیز موید کهنگی آن است.
این قلعه از بناهاى مربوط به دوره اشکانی و قبل از اسلام است و در دوران مظفریان تعمیراتى در آن صورت گرفته است.
اگرچه شواهدی نشان می‌دهد که نارین قلعه به روزگار کهن‌تری -هزاره‌ی سوم و چهارم پیش از میلاد- نیز باشندگی داشته است.
اهمیت قلعه میبد مربوط به عهد سلاطین آل مظفر است که در عمران و آبادی میبد کوشا بودند و قلعه آنجا پناهگاه محلی آنان بود.
اطراف آن خندقی بوده است و نقب‌های زیر آن گاهی تا یک فرسنگ امتداد دارد.در محرم 744 هجری قمری جنگ سرنوشت سازی که باعث پیروزی آل مظفر بر چوپانیان گشته در این محل اتفاق افتاده است.
بقایای کنونی قلعه میبد، با وجود خرابی‌هایی که به مرور ایام بر آن روی آورده دیدنی است و متأسفانه در این سال‌ها به سبب ایجاد خیابان، قسمتی از آن خراب و تسطیح شده‌است.
قسمت‌های مختلف قلعه بر سطح تپه‌ای در چهار طبقه قرار دارد و هر طبقه بر طبقه دیگر اشراف دارد. بنای ارگ آن در مرتفع‌ترین نقطه تپه واقع شده‌است و یک طبقه هم در قسمت زیر قرار که اتاقک‌های کنده شده در دل خاک است از نوع بوکن یا بوکنه.
اطراف قلعه، خندق عظیمی بوده که بعضی قسمت‌های آن به باغ تبدیل شده‌است.
مساحت این قلعهٔ هفت طبقه، سه هکتار و داراى برج و بارو و دربندهاى متعدد است و بالاى تپه اى مسلط بر شهر میبد قرار دارد. قطر پایین‌ترین حصار قلعه که قسمت بزرگى از آبادى میبد را در بر مى گرفت، پنج متر و در بعضى قسمت‌ها به بیست متر مى رسیده است.
بخش اصلی و کهن قلعه در بخش بالایی مجموعه قرار دارد.
تمامی بنا از خشت و گل و به شکل مطبق و تقریباً در پنج مرحله ساخته شده است. قدیمی‌ترین و پایین‌ترین بخش بنا فضاهایی هستند که در دل زمین کنده شده اند و در گویش محلی به آنها بوکن گفته میشود.
نارنج قلعه چهار برج گرد بلند دارد و باید دانست که آنچه امروز از آن باقی مانده قسمت مرکزی آن است و نشانه هایی از برج‌ها و باروها در روستای کوچک (کوشک) از آن باقی است.
کوشک یا کوچک نزدیک‌ترین روستا به دژ بوده است و بیشتر آن را باغ‌ها و قنات‌ها و آسیاب در بر می‌گرفته است.
نارنج قلعه داراى اتاق هاى متعددى بوده است که در حال حاضر قسمت هایى از این اتاقک هاى کوچک تودرتو، موجود است و بسیارى از آنها نیز به علت قرار گرفتن در طبقات پایین و ریختن راهروها هنوز کشف نشده است.
نارین قلعه بنا بر گواه‌های موجود و روایت‌ها دارای نظام پیچیده‌ی رفت و آمد زیرزمینی بوده است. دهانه‌ی شماری از این راهروها هنوز در جای جای دژ پیداست.
مردم میبد هنوز این روایت را باز می‌گویند که از این دژ یک راهرو زیرزمینی تا محل آسیاب سنگ سیاه در باختر آبادی بیده در ۳ کیلومتری باختر شهر میبد وجود داشته است.
مصالح به کار رفته در این مجموعه متراکم نیز، خشت و گل بوده و خشت‌هاى مشاهده شده در آن منتسب به معمارى هخامنشى است. این بنا در اغلب دوره‌ها به صورت ارگ حکومتى بوده و در بعضى از دوره‌ها به عنوان پناهگاه از آن استفاده مى‌شده است.
یکى از پررونق‌ترین دوران عمر این بنا مربوط به دوره آل مظفر است، اما پس از پایان عهد آل مظفر، این بناى سترگ به حال خود رها شد و از گزند طبیعت و بخصوص انسان‌ها در امان نماند به طوری‌که بخش‌هاى زیادى از آن شامل دروازه، خندق و محوطه‌هاى مسکونى در سال ۱۳۴۳ به خاطر احداث خیابان از بین رفت.
نارین‌قلعه میبد در سال 1354 به شماره ۱۰۸۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
منابع:
http://yazdfarda.com:8080/news/34322.html
http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%A8%D8%AF
http://mehriran.tv/article_read.php?a=88
http://www.narinnews.ir/
http://www.fardapress.ir/?p=24453
http://naringhaleh.com/
http://www.narinqaleh.com
