منطقه حفاظت شده جاجرود

منطقه حفاظت شده جاجرود پس از انتخاب شهر تهران به عنوان پایتخت کشور (۱۱۳۳ خورشیدی) در زمان قاجاریه با نامهای قرق سلطنتی یا شکارگاه سلطنتی تحت حفاظت قرار گرفت.
که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با تصویب شورای انقلاب اداره آن به سازمان حفاظت محیط زیست محول گردید و طی مصوبه شماره ۹۶ تاریخ ۱۳۶۱/۶/۲۱ شورای عالی حفاظت محیط زیست با حدود مشخص به عنوان منطقه حفاظت شده تعیین گردید.
موقعیت عمومی منطقه:
موقعیت جغرافیایی منطقه حفاظت شده جاجرود به صورت حوزه آبخیز نمی‌باشد بلکه محدوده زیست محیطی است که از شمال به جاده سد لتیان و جاده رسنان از شرق به ارتفاعات البرز جاده‌های فیروزکوه و هراز، از جنوب به جاده خاوران و ارتفاعات حاشیه آن و مسگر آباد و از غرب به شهر تهران محدود میشود.
وسعت منطقه حفاظت شده جاجرود ۵۶۶۲۴ هکتار و بلندترین نقطه مجموعه قله آراکوه به ارتفاع ۲۶۴۹ متر و پست‌ترین آن دشت سنگ تراشان به ارتفاع ۱۱۰۰ متر میباشد.
توپوگرافی:
برجستگی‌های مهم منطقه ارتفاع‌های قابل توجه هستند. کوه‌های منطقه ...مشاهده کامل متن حفاظت شده جاجرود به صورت پراکنده وجود دارند که شامل قلل: دهک، خواسه‌بال، جوی لک، شش سفید، گالیون، نی یک، باجی گره، تماشا، قره‌آقاج، شنک، اراکوه، داردار، سولک و چنارک میباشند.
بلندترین کوه منطقه، اراکوه با ارتفاع بیش از ۲۶۰۰ متر میباشد، این منطقه که عمدتا زیستگاه قوچ و میش بوده و از نظر پوشش گیاهی به دلیل استفاده مفرط دامداران از کیفیت مطلوبی برخوردار نیست ولی در ارتفاعات بالا پوشش گیاهی شامل بادام، بنه و انواع گون میباشد.
همچنین کوه‌های خواسه‌بال، شش‌سفید، باجی گره، داردار، سولک زیستگاه کل و بز میباشند و در کوه‌های داردار نیز پلنگ مشاهده گردیده است. این کوه‌ها چشمه‌های بسیاری را در خود جای داده‌اند.
آب و هوا:
این منطقه دارای اقلیم نیمه صحرایی، کوهستانی و آب و هوای معتدل و نسبتا خشک است، بیشترین و کمترین بارش متوسط سالانه معادل ۷۳۱ و ۱۹۸ میلیمتر میباشد.
حداکثر و حداقل درجه حرارت معادل ۴۲ و ۳۰- درجه سانتیگراد در ماه‌های تیر و اسفند میباشد که قریب به هشت ماه از سال از اوایل پایز تا اواسط بهار به تناوب، منطقه را تحت تاثیر قرار میدهد که در فصل بهار به علت تشدید پدیده ناپایداری‌های محلی، پراکندگی و شدت آنها بیشتر میشود به طوریکه میزان بارش برای ارتفاع متوسط منطقه در بهار ۲۲/۳ درصد، در تابستان ۳/۱ درصد، پاییز ۲۸/۱ درصد، زمستان ۴۶/۵ درصد، پنج شاخص حرارتی سالانه برای ارتفاع متوسط منطقه شامل حداکثر مطلق، متوسط حداکثر، میانگین روزانه، متوسط حداقل و حداقل مطلق به ترتیب ۳۵/۸، ۱۷/۸، ۱۲، ۶/۳، ۱۹/۳- درجه سانتیگراد برآورد می‌گردد.
همچنین متوسط تعداد روزهای یخبندان سالانه منطقه برای ارتفاع مزبور ۱۰۹ روز در سال است. به عبارت دیگر یخبندان در طول سال از سه ماه متجاوز است.
هیدرولوژی: در منطقه حفاظت شده جاجرود دو رودخانه نسبتا پرآب به نام رودخانه جاجرود و رودخانه دماوند وجود دارد:
رودخانه جاجرود: رودخانه جاجرود به طول تقریبی ۱۴۰ کیلومتر از دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی سرچشمه میگیرد.
این رودخانه دارای چند سرشاخه است که مهمترین آن شاخه‌ای است که از دامنه‌های جنوبی خرسنگ سرچشمه میگیرد. شاخه مهم دیگر شاخه‌ای است که از دامنه‌های کلون بستک سرچشمه میگیرد و پس از عبور از دربند، شمشک، میگون در ناحیه فشم با شاخه خرسنگ بهم پیوسته و رودخانه جاجرود را بوجود می‌آورد.
رودخانه آهار که از دامنه‌های شمالی توچال سرچشمه میگیرد در دهکده اوشان به این رودخانه می‌پیوندد و در پائین‌تر نیز شاخه امامه به آن متصل میگردد. شاخه‌های فرعی لوارک، کنده‌رود و افجه نیز مستقیما به دریاچه سد لتیان وارد میشوند.
این رودخانه پس از عبور از سد لتیان و طی ۲۳ کیلومتر که قسمت اعظم آن از منطقه حفاظت شده جاجرود و پارک ملی خجیر میگذرد در منتهی الیه پارک ملی خجیر با رودخانه دماوند تلاقی پیدا مینماید.
رودخانه دماوند: رودخانه دماوند از دو شاخه اصلی یکی بنام رودخانه تار که از پایین دست دریاچه تار سرچشمه میگیرد و دیگری به نام رودخانه رودبار (چشمه اعلا) تشکیل شده است.
این رودخانه پس از عبور از شهرستان دماوند در امتداد جنوب غربی به سوی منطقه حفاظت شده جاجرود سرازیر میشود. در منطقه زره‌در که در حاشیه منطقه حفاظت شده قرار دارد رودخانه سفیدرود به آن می‌پیوندد و پس از عبور از مناطق پلنگ آواز پایین و ماملو در نزدیکی روستای یوردشاه به رودخانه جاجرود ملحق میگردد و دوآب دماوند را تشکیل میدهد.
این رودخانه پس از گذشتن از محل دروازه و تأسیسات پارچین از مسیل شریف آباد عبور نموده و پس از مصارف آبیاری وارد دشت ورامین میگردد.
آب دربندک: از ارتفاعات باغکمیش به طرف جنوب امتداد داشته و دره دربندک را طی کرده و در نزدیکی خجیر به رودخانه جاجرود می‌پیوندد. که این رودخانه به علت سرازیر شدن پساب کارخانه الکل‌سازی دارای مطلوبیت کافی نمی‌باشد.
وسعت کل حوضه آبخیز مورد مطالعه حدود ۱۷۶۶ کیلومتر مربع میباشد.
وجود حدود ۵۲ چشمه در منطقه و رودخانه‌های پر آب سبب گردیده حیات وحش در این منطقه مشکل کمبود آب نداشته باشند.
زمین شناسی:
از نقطه نظر زمین‌شناسی میتوان عنوان نمود که منطقه حفاظت شده جاجرود از نظر چینه‌شناسی، ژئومرفولوژی، حساسیت به فرسایش و نفوذپذیری وضعیت مناسبی را دارا بوده ولی منطقه از نظر تکتونیکی فعال میباشد که البته برای توسعه‌های زیست محیطی مشکلی را ایجاد نخواهد نمود.
موقعیت منطقه از نظر زون‌های زمین‌شناسی ایران نشان دهنده قرارگیری محدوده در زون البرز و زیر زون البرز مرکزی است‌. کوههای البرز شمال تهران متشکل از یک سری راندگیها و چین‌های شرقی – غربی است که از محور مرکزی البرز کوه بر رویهم و به سمت خارج (شمال و جنوب‌) رانده شده‌اند.
شدت تغییر شکل‌ها در دو کناره شمالی (گسل خزر) و جنوبی (گسل شمالی تهران‌) به بیشترین مقدار خود میرسد و بلندی‌های البرز کوه به ترتیب بر روی دشت کناری خزر در شمال و دشت تهران در جنوب رانده شده است‌.
روندهای ساختاری حاکم بر محدوده شامل سطوح چینه‌بندی، سطوح دگرشیبی، درزه‌ها، گسل‌های راندگی و چین‌هاست‌. این محدوده از نظر زمین‌شناسی ساختمانی فعال میباشد و گسل‌ها و چین‌های زیادی در منطقه وجود دارد که روند غالب گسل‌ها و روند محور چین‌ها عمدتا شرقی – غربی است‌.
این مسئله کوتاه شدگی عمومی منطقه در جهت عمود برروند گسل‌ها و محور چین‌ها را نشان میدهد. فعالیت تکتونیکی منطقه بر حساسیت سازندها نسبت به فرسایش و نفوذپذیری واحدهای سنگی تاثیرگذارند که این پدیده‌ها بر توسعه زیست محیطی منطقه اثر گذارند.
از نظر چینه شناسی سازندهای منطقه از نظر جنس و سن بسیار متنوع میباشند. ازقدیمی‌ترین سازندهای متعلق به کامبرین تا جوان‌ترین سازندهای متعلق به کواترنر در منطقه رخنمون دارند.
از نظر جنس سنگهای رسوبی متنوع (آهک، ماسه سنگ‌، مارن‌، شیل‌) و سنگ‌های آذرین وجود دارد.
از نظر حساسیت سازندها نسبت به فرسایش و رسوبزایی سازندها، سازندهای ماقبل کواترنر به پنج رده از رده A (با ضریب حساسیت‌ها و زیرها) تا رده E (با ضریب‌حساسیت ۱۳ و ۱۳ به بالا) (از حساس‌ترین تا مقاوم‌ترین‌) و واحدهای کوارتنر به دو رده شامل رده I یا رده نسبتا حساس به فرسایش (با ضریب حساسیت حدود ۳) و رده II یا رده‌نسبتا مقاوم به فرسایش (با ضریب حساسیت حدود ۶) تقسیم‌بندی شدند.
بیشتر مساحت منطقه از رده C با حساسیت متوسط به فرسایش و ضریب حساسیت ۷ تا ۹ و رده E مقاوم به فرسایش با ضریب حساسیت ۱۳ و ۱۳ به بالا تشکیل شده است‌. از نظر نفوذپذیری واحدهای سنگ‌شناسی، سازندهای تراوائی سست و سخت مهم از نظر منابع آب عمدتا در قسمت شمال و مرکز محدوه متمرکز بوده‌، سازندهای تبخیری تخریب کننده کیفیت شیمیایی منابع آب و سازندهای حساس به فرسایش و تولید رسوب و تخریب کننده کیفیت فیزیکی منابع آب در قسمت جنوب شرق محدود متمرکز هستند.
رده‌های با نفوذپذیری بالا نیز در شمال غرب و مرکز منطقه یافت میشوند.
پوشش گیاهی:
منطقه حفاظت شده جاجرود به دلیل نزدیکی به ناحیه گرمسیری ورامین از یک سو و متأثر از ارتفاعات البرز مرکزی از سوی دیگر و به دلیل داشتن پستی و بلندی‌های فراوان از نظر پوشش گیاهی دارای سیمای متفاوتی می‌باشد.
در کل منطقه ۵۱۷ گونه گیاهی شناسایی شده است که متعلق به ۷۰ تیره گیاهی هستند. از این تعداد ۳۳۲ گونه معادل ۶۴% در ردیف گونه‌های گیاهی علفی چندساله، ۱۲۶ گونه معادل ۲۴% جزء گونه‌های یکساله، ۶ گونه از آنها معادل ۱% جزء گیاهان بوته‌ای و ۲۹ گونه معادل ۶% جزء گیاهان درختچه‌ای و ۲۴ گونه معادل ۵% در ردیف گیاهان درختی میباشد و این حالت بیانگر شرایط مناسب رویشی است، زیرا عناصر دائمی آن که اغلب از نوع خاردار و پشته‌ای بوده از نظر حفظ ذخائر ژنتیکی دارای اهمیت خاص میباشند اگرچه که بیانگر تخریب پوشش از نظر کمبود گونه‌های خوش خوراک و مناسب چرای دام میباشند.
الف: پوشش گیاهی منطقه گرمسیری: پوشش گیاهی این منطقه از جنوب به سمت ورامین گسترده است و به علت بارندگی اندک منطقه خشک با سیمای گیاهان کویری با تراکم اندک و پراکندگی نامنظم است.
گونه‌های خشبی، خاردار و پاکوتاه که گاهی به صورت جوامع محدود نیز دیده میشوند.
به طور کلی گونه‌هائی که به طور مشخص قابل رویت هستند عبارتند از: گز، تاغ، قیچ، اسکنبیل، آشنان، جغجغه، آترپلکس، کاروان‌کش، پرند، کور، گون، درمنه، خار شتر و اسپند که در مناطق دشتی و کوه‌های خشک پراکنده‌اند.
ب: پوشش گیاهی کوهپایه‌ها: پوشش گیاهی استپی بیشتر کوهپایه‌ها و دامنه کوه‌ها را پوشانده است مانند ارتفاعات گویداغ که گونه‌هائی نظیر سیاه گینه، درمنه، ریش‌بز گونه‌های بالشتکی مانند کلاه میرحسن، گون و چوبک همراه با انواع گونه‌های خاردار و گونه‌هائی نظیر آویشن، قدومه، بومادران، کاکوتی، پونه کوهی و غیره دیده میشود.
ج: درختان و درختچه‌های منطقه: بقایای جنگل‌های بنه در ارتفاعات و تپه ماهورهای ارتفاعات باغشاه تا حدود یورد قشقائی و کریم چشمه جنوب یال زیرک چال نیز بطور نامنظم پراکنده‌اند و گونه‌هائی نظیر زالزالک، گوجه وحشی، زرشک، انجیر، شیرخشت و بادامک نیز بطور پراکنده مشاهده میشود.
بعلاوه در قسمت‌هائی از پارک ملی خجیر و در ارتفاعات و در شیب دامنه‌ها مانند سروکوه، زیرک چال بارجمالی درخت ارس نیز بطور پراکنده به چشم می‌خورد.
گونه‌های شاخص جانوری:
پستانداران: منابع آب کافی، پناهگاه زیاد، و پوشش گیاهی متناسب با نیاز گونه ها، مجموعا زیستگاه مناسبی در دو پارک ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود فراهم کرده است.
به خصوص پارک ملی خجیر از جنبه‌های زیباشناختی، بوم شناسی، ژنتیکی، آموزشی، گردشگری و اجتماعی- اقتصادی ارزش‌های بسیار مهم بوده بطوریکه از بهترین زیستگاه‌های البرز مرکزی می‌باشد.
پارک ملی سرخه حصار گرچه به دلیل عوامل تنش زای زیاد دستخوش تغییرات قرار گرفته اما همچنان از اهمیتی خاصی برخوردار است.
نکته مهم اینکه پستانداران به علت وابستگی شدیدی که به زیستگاه خود دارند اغلب به عنوان معرف زیستگاه معرفی میگردند، از طرف دیگر همین وابستگی به زیستگاه باعث گردیده است تا آنها در مقابل تخریب‌های ایجاد شده در زیستگاه حساسیت بیشتری از خود نشان‌دهند.
از طرف دیگر به علت قطع ارتباط این مجموعه با مناطق همجوار خود به صورت جزیره‌ای شده و پستانداران این منطقه در رابطه با مهاجرت‌ها و جابجائی‌های عادی فصلی خود دچار مشکل نموده است.
تعداد گونه‌های موجود در هر یک از راسته‌ها به شرح زیر است‌:
۳ گونه از راسته حشره خواران Erinaceidae (خارپشت اروپائی، حشره‌خور دورنگ‌، حشره‌خور دندان‌سفید)
۵ گونه از راسته خفاش‌ها Chiropter (خفاش بال‌سفید، خفاش سبیل‌دار، خفاش‌گوش‌موشی کوچک، خفاش گوش‌پهن، خفاش دم آزاد اروپائی)
۱۶ گونه از راسته جوندگان Rodentia (تشی، موش‌صحرائی، موش قهوه‌ای، موش سیاه، موش خانگی، موش ورامین، هامستر دم دراز، هامستر خاکستری، جرد ایرانی، جرد لیبی، ول آبزی، ول اجتماعی، ول معمولی، ول حفار افغانی، دوپای کوچک، دوپای ناشناخته)
۱ گونه از راسته خرگوشها Lagomorpha (خرگوش) ۹ گونه از راسته گوشتخواران Carnivora (گرگ، شغال، روباه معمولی، سمور، رودک، شنگ، کفتار، گربه وحشی، پلنگ) ۴ گونه از راسته زوج سمان Artiodactyla (گراز، پازن، قوچ وحشی، آهو)
پرندگان: پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود به علت دارا بودن زیستگاههای مختلف اعم از رودخانه‌، کوهستان‌، استپ‌، دارستان‌، کشتزار، باغات و همچنین قرار گرفتن در مسیر مهاجرت تعداد زیادی از گونه‌های مهاجر از موقعیت بسیارخوبی جهت زندگی پرندگان برخوردار میباشد و به همین دلیل گونه‌های متنوعی از پرندگان در زیستگاههای مختلف آن مشاهده میگردند.
در مجموع پرندگان پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود ۱۱۵ گونه بوده که ۲۲٫۶ درصد پرندگان ایران را تشکیل میدهد:
تعداد ۳۴ گونه بومی (۲۹٫۵ درصد، پرندگانی از قبیل کبک معمولی (Alectoris chukar) و تیهو (Ammoperdix griseogularis)
تعداد ۳۰ گونه مهاجر زمستان‌گذران (۲۶درصد، پرندگانی از قبیل اردک سرسبز (Anas platyrhynchos) خوتکا (Anas crecca) و نوک پهن (Anas clipeata)
تعداد ۴۱ گونه مهاجر تابستان گذران (۳۵٫۵ درصد، پرندگان راسته Passeriformes از قبیل انواع زردپره (Emberiza) پری شاهرخ Oriolus oriolus و پرندگان دیگری مانند هدهد Upupa epops و سبز قبا Coracias garrulus)
تعداد ۷ گونه عبوری (۶درصد، بسیاری از اردک‌ها نظیر فیلوش (Anas acuta) وگیلار(Anus penelope) و پرندگان شکاری مانند عقاب شاهی (Aquila heliaca) از این‌گروه می‌باشد)
تعداد ۳ گونه رها شده از قفس (۲٫۵ درصد، این پرندگان که شامل طوطی طوق صورتی (Psittacala krameri)، بلبل خرما(Pycnonotus leucotis) و مینا (Acridotheres tristis) می‌باشند، بومی منطقه نبوده‌و توسط انسان از مکان‌های دیگر به تهران منتقل گردیده و رها شده‌اند.
تعداد این پرندگان‌روبه افزایش می‌باشد.
خزندگان: خزندگان در پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود تعداد ۲۷ گونه خزنده در منطقه مورد مطالعه شناسائی گردیده‌اند که شامل ۹ گونه از راسته سوسمارها ۱۷ گونه از راسته مارها و یک گونه لاک پشت میباشد.
گونه شاخص خزنده منطقه بزمجه بیابانی تعیین گردیده است و البته در منطقه گونه‌های با اهمیت دیگری نظیر لاکپشت مهمیزدار غربی‌Testudo graeca ibera وجود دارد که علاوه بر اینکه حمایت شده میباشد در طبقه‌بندی IUCN نیز تحت عنوان آسیب‌پذیر Valnerble قرار دارد.
سایر گونه‌‌های با اهمیت دیگر از قبیل افعی البرزی Vipera ursine، افعی شاخدار، بزمجه دشتی در منطقه وجود دارند که در لیست IUCN به عنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض Endangered می‌باشند.
دوزیستان: در پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود دو گونه دوزیست بنام وزغ سبز Bufo viridis و قورباغه معمولی Rama ridibunda زندگی میکنند.
ماهیان: در این منطقه یک گونه غیربومی بنام قزل آلای رنگین‌کمان Onchorynchus mykiss و ۶ گونه بومی وجود دارند که عبارتند از: ماهی سیاه Capoeta damascinas
ماهی سیاه Capoeta aculeta
سس ماهی (حمایت شده) Barbus sp سگ ماهی جویباری Noemachilus sp.
عروس ماهی Leuciscus cephalus
ماهی کولی Alburnoides bipuntatus

منبع:
http://tehran.emroozdarshahr.com/
http://www.iew.ir/1391/06/11/1362
http://www.tehran-doe.ir/fa/News/Detail/jajrod_2