سماق

در دل طبیعت بکر و دست نخورده استان آذربایجان شرقی وجود کوه‌ها و جنگل‌های سربه فلک کشیده و رعنای ارسباران یکی از بی نظیرترین و با شکوهترین منابع رویشی و زیستگاه‌های انواع مختلف جانوری و گیاهی را به خود اختصاص داده است.
به طوری که از وسعت کل 450 هزار کیلومتر مربع استان، بیش از 188 هزار هکتار آن متعلق به جنگل‌های بکر و زیبای ارسباران بوده و از این مقدار وسعت، 14هزار هکتار از این جنگل‌ها در بخش مرکزی اهر و بخش هوراند قرار دارد .
این جنگلها زیستگاه انواع مختلف جانوری و رویشگاه بسیاری از گیاهان کوهستانی و خصوصاً درختچه سماق می‌باشد که به عنوان مرغوب‌ترین نوع سماغ کشور شهرت جهانی را به این منطقه ارمغان آورده است.موقعیت منطقه مورد مطالعه هوراند یکی از شهرهای شمالشرق استان آذربایجان شرقی است فاصله آن تا مرکز شهرستان اهر 53 کیلومتر و تا مرکز استان 147 کیلومتر می‌باشد.
هوراند از ریشه اهوراوند به معنی خداوند زیبایی‌ها آمده است تاریخ این سرزمین به زمان اورارتورها بر می‌گردد. آئین قبلی این سرزمین زرتشتی بوده و بقایای تاریخی بجا مانده در قلعه پشتو حاکی از آن می‌باشد.
در زمانی نه چندان دور این منطقه جزء جنگلهای نادر جهان بود ولی در سالهای اخیر بعلت استفاده بی رویه از درختان جنگلی از حجم جنگلها کاسته شده است. در حال حاضر از ۱۸۸ هزار هکتار جنگل ارسباران، 164 هزار هکتار آن جنگل‌های بکر قره داغ ( ارسباران ) شامل مناطق اهر ، هوراند، کلیبر و خداآفرین است.
و ۱4 هزار هکتار از جنگل‌های منطقه قره داغ ( ارسباران ) در بخش مرکزی اهر و بخش هوراند واقع شده است.
- از ویژه گیهای منطقه :
از ویژگی‌های این منطقه شامل کوههای بلند و درختان گوناگون است که نگاه هر بیننده ای را مجذوب و حیران خویش می‌سازد و همچنین زیست گاه حیواناتی است که گاهاً از نظر تنوع در جهان بی نظیر می‌باشند.

از جمله:
خرس قهوه ای، خوک وحشی، روباه، شغال، گرگ، سیاه گوش و.... ، پرندگانی از قبیل :کبک، کبک چیل،جی جاق، کلاغ نوک قرمز و پرندگان شکاری چون عقاب طلایی، شاهین و ... همچنین از لحظ پوشش گیاهی دارای گونه‌های مختلف گیاهی و درختی منحصر به فرد سرخدار، ممرز، بلوط، فندق، گردو و سماق و غیره می‌باشد.
- معرفی درختچه سماق
سماق یکی از گونه‌های گیاهی جنگلی می‌باشد. گونه ای خودرو که تقریباً دست بشر در گسترش آن کمتر دخالت دارد و اکثراً به حالت خودرو و در دامنه‌های وحشی چوبزارها، چمنزارها، صخره ها، دره‌های گود و اطراف جاده‌ها رشد می‌کند.
نام علمی سماق Rhus coriaria است. "سماق" در قدیم "سماک" نیز تلفظ می‌شده است، در حقیقت فارسی آن سماک و عربی آن سماق است.
سماق دارای انواع مختلفی است از جمله:
الف- سماق صمغی: این نوع سماق در بعضی از باغات تهران و مناطقی از کشور ژاپن می‌روید.
ب- سماق آمریکایی: این نوع سماق هم در مناطقی از آمریکای شمالی می‌روید.
ج- سماق معمولی: این سماق مهمترین و پر رویش‌ترین درخچه سماق می‌باشد.
این نوع سماق
درختچه ایست کوهستانی و میوه‌‌های خوشه‌ای دارد: این سماق بومی نواحی مدیترانه، جنوب ایتالیا و آسیای شرقی بخصوص ایران است و در نقاط استپی سلسله جبال البرز و زاگرس در آذربایجان و خراسان و فارس و دامنه‌های جنوبی رشته کوه‌های البرز، در دره‌های کرج و هراز، بین ۱۰۰۰ ـ ۱۷۰۰ متر، در ارتفاعات شیراز تا ۲۳۰۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا (5) و در جنگلهای ارسباران در ارتفاعات بین 1900-650 متر از سطح دریا دیده می‌شود.
درخچه سماق، درختی کوچک‌پاست با ارتفاع ۳ متر و گاهی به ۴ متر بالغ می‌گردد و شاخه‌های جوان و دمبرگ‌های آن را موهای زبر پوشانیده است.
برگ‌های سماق مرکب شانه‌ایست و طول آن به ۱۸ سانتی‌متر بالغ می‌شود و دارای ۱۵ برگچه است و هر برگچه آن در حدود ۳-۷ سانتی‌متر طول دارد.
شکل آن‌ها نیز، تخم‌مرغی، دندانه‌دار و مخملی است.
با سطحی به رنگ سبزمات و پشت روشن که در پائیز به رنگ سرخ یا حنائی در می‌آید.
گل آذین آن متراکم باخوشه‌های حنائی رنگ است و به 20-۱۰ سانتی‌متر طول بالغ می‌گردد. میوه آن شفت کرک‌دار قهوه‌ای مایل به ارغوانی است، برگ‌های سماق دارای ۱۳% مازوست است و در صنعت چرم‌سازی خصوصاً در مصر و یونان باستان به‌کاربرده می‌شد.
میوه سائیده شده آن به‌عنوان چاشنی غذا در منازل مصرف می‌شود، از پوست آن هم رنگ زرد نارنجی به دست می‌آید.
این درخچه در مناطقی که 350-300 میلیمتر بارندگی سالیانه داشته باشد رشد می‌کند. در خاکهای کمی اسیدی یا خنثی با 7-5/6 = HP بهتر رشد می‌کند. آب و هوای گرم و خشک را می‌پسندد.
گیاهی نور پسند بوده و غیر مقاوم به سایه است. مقاوم به آفات و امراض بوده، اگر در اثر کم آبی خشک شود با مختصر رطوبت ایجاد پاجوش می‌کند. در صورت سرمازدگی ساقه‌های جدید ایجاد می‌کند.

- جنگلهای سماق در بخش هوراند اهر
جنگلهای سماق در بخش هوراند اهر، از سرمایه‌های ارزشمند طبیعی منطقه ارسباران به شمار می‌رود که در سطح وسیعی از سینه دره‌های آرام، زیبا و جذاب در هم آمیخته این منطقه می‌رویند،
وسعت این عرصه به چندین روستای بخش هوراند شامل(آقبراز، وروجن سفلی و علیا، تابستانق، ملالو، کورن، کویر، هوای، قره درویش، داودلو، خانکندی و غیره) می‌شود که در سطح 81 هکتار پراکنده شده است و تنها ذخیره گاه جنگلی سماق منطقه ارسباران است.
بهره برداری از محصولات این جنگل‌ها متوسط عملکرد 1 تن در هکتار با کل تولید سالانه 81 تن سماق می‌باشد و به لحاظ دارا بودن رنگ قرمز طبیعی، طعم خوب، بازار پسندی، یکی از مرغوبترین و اصلی‌ترین نوع سماق موجود در کشور می‌باشد.
سماق تولیدی هوراند محصولی کاملاً سالم و ارگانیک و عاری از هرگونه آلاینده‌های شیمیایی از جمله کود و سموم شیمیایی می‌باشد.
هرساله در اواخر تابستان و اوایل پاییز میوه‌های سماق بر درختان جنگلی می‌رسند و اهالی روستاهای اطراف طی جشنی به نام جشن برداشت سماق میوه رسیده درختچه را می‌چینند و پس از چیدن و خشک کردن، سماق آنها را آسیاب کرده و علاوه بر مصرف خوراکی و دارویی در رنگرزی نیز استفاده می‌کنند.
روش‌های تکثیر این درخچه به صورت پاجوش، بذر و قلمه ساقه و ریزوم می‌باشد. بهترین روش پاجوش می‌باشد که در پاییز یا آخر زمستان پاجوش را با ریشه از گیاه مادر جدا کرده و در محیط جدید کشت می‌نمایند.
روش بذری بخاطر مدن دار بودن و تبدیل 50 درصد به نر غیر اقتصادی می‌باشد.
- خواص دارویی و درمانی سماق
• خاصیت ضد میکروبی دارد.
• خاصیت آنتی اکسیدانی دارد. آنتی اکسیدان‌ها موادی هستند که از عمل رادیکال‌های آزاد در بدن جلوگیری می‌کنند. رادیکال‌های آزاد با تخریب سلول‌های بدن نقش مهمی در بروز انواع سرطان دارند.
بنابراین آنتی اکسیدان‌ها از بروز سرطان‌ها جلوگیری می‌کنند.
• برای بیماران دیابتی مفید است، زیرا یکی از عوامل به وجود آمدن عوارض مختلف در دیابتی ها، ترکیب شدن گلوکز (قند خون) با پروتئین‌های حیاتی بدن است که به تغییر ساختار شیمیایی و عملکرد این پروتئین‌ها ی انجامد.
مطالعات نشان می‌دهد که سماق تا 81 درصد از بروز این فرایند جلوگیری می‌کند.
• به دلیل داشتن تانن فراوان، قابض و پاک کننده معده می‌باشد.
• در درمان بیماری‌های روماتیسمی و نقرس موثر است.
• گردی که روی میوه سماق می‏نشیند و به آن خاک سماق می‏گویند، بسیار قابض و کمی تلخ است و به علت داشتن املاح، از ترشحات بی رنگ زنانه جلوگیری می‏کند.
برای این منظور و درمان نزله و تبهای صفراوی 15 تا 24 گرم در روز مصرف گردد.
• غرغره‌ی و مضمضه جوشانده سماق برای ورم گلو و دهان مفید است.
• علت افزودن سماق به کباب این است که خوردن گوشت کباب شده باعت تولید آنزیم هایی در بدن می‌شود که مضر هستند. سماق می‌تواند اثر این آنزیم‌ها را خنثی کند.
• خوردن نیم کوفته آن با آب سرد و زیره براى کسى که مرتبا قى مى کند و غذا در شکمش بند نمى شود مفید است.
• چاشنى خوبى براى آشها و سوپها و خورشها و رنگ آنها را مشکى مى کنم و اشتها را تحریک مى نماید.
• گرد دندانیى که در آن گرد سماق باشد، جهت تقویت و استحکام لثه و جوشهاى چرک دهان و تسکین درد دندان کرم خورده مفید است.
• اگر گرد روى میوه را پاک کرده و آن را در آب بخیسانند، و با کمى کتیرا در چشم بچکانند، درد آن را تسکین مى دهد و چون 5/7 گرم آن را در نیم لیتر آب بجوشانند و یک تکه پارچه را در آن خیس کرده ، و بر روى چشم اندازند و یا حرارت چشم مفید است.
• برگ ، ساقه ، گرد میوه و گردى که روى میوه سماق مى نشیند و به خاک سماق معروف است و همچنین صمغ درخت اثر قابض کننده زیاد دارند و به همین جهت در رفع خونریزى معده ، شکم روش و اهال خونى به صور مختلف به کار مى روند و از آبریزش چشم جلوگیرى مى کنند.
• چکاندن آب جوشانده آنها در گوش ، چرک آن را از بین مى برد.
• ضماد آن جهت رفع آثار ضربه مفید است.
• مالیدن آب جوشانده سماق مانع ورم ضربه و صدمه آن است .
• کاهش منوراژی (خونریزی رحم) و خونریزی در فواصل قاعدگی.
• کاهش خونریزی سینه(هموپتزی)
• برطرف کننده اسهال معمولی و اسهال خونی.
• پایین آورنده قند خون و تصفیه کننده خون و دفع مواد زائد خون است.
• پایین آورنده تب.
• کمپرس با سماق در التیام زخم، خون دماغ، التیام سوختگی، اگزما، ترک نوک سینه و عضو ضرب دیده موثر میباشد.
• چای سماق برای کاهش تعریق بکار میرود.
• ادرار آور و تقویت کننده دستگاه گوارش است.
• در کسانی که هموروئید (بواسیر) دارند و در زنانی که ترشحات واژینال دارند سماق را جوشانده و داخل لگنی ریخته و شخص در آن بنشیند.
• در قدیم برای درمان سوزاک و سل بکار می‌رفته است.
• در قدیم شیره خارج شده از درخت سماق را برای درمان بیماری‌های دستگاه ادراری بکار می‌بردند.
• سرمه سوماق جهت تسکین فشار و درمان جوشهای پلک نافع است.
• سماق منبع ویتامین c است.
- مضرات سماق
* میوه تازه سماق به دلیل ایجاد مسمومیت نباید مصرف شود و فقط باید خشک آنرا مصرف نمود.
* به دلیل اینکه سماق سرد است برای افراد سردمزاج مناسب نیست و باید با گیاهان گرم مصرف شود.
* مصرف بیش از حد آن هم به صورت چاشنی بیش از 5 گرم می‌تواند مسمومیت زا باشد.
* صمغ درخت سماق تولید یبوست شدید می‌کند
* مرغوب‌ترین نوع سماق به رنگ قرمز می‌باشد که متأسفانه برخی موارد به سماق‌های زرد و سیاه رنگ شیمیایی اضافه می‌کنند تا قرمز شود که این باعث خطناک شدن مصرف سماق می‌شود.
- کاربردهای مختلف سماق
• جوشانده برگ و میوه آن در رنگ رزی پشم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• از دانه سماق روغنی استخراج می‌شود که در شمع سازی استفاده می‌شود.
• در قدیم برگ درخت سماق دم کرده را برای سیاه کردن مو استفاده می‌کردند.
• عصاره، جوشانده و برگ خشک شده درخچه که به سماق الصباغین معروف است در حدود 27 درصد جوهر مازو(تانن) دارد که در نمونه‌های وحشی مقدار زیادتر است و در دباغی و رنگرزی مصرف می‌شود.
• پودر سماق بعنوان چاشنی غذای برنج و آش استفاده می‌شود.
• برگ سماق در سیگارهای سنتی کاربرد داشته است.
• در یونان از چوب سماق برای رنگ آمیزی پارچه‌های پشمی استفاده می‌شود.
• در گور ایتالیایی‌ها از این گیاه برای رنگ دادن به چرم استفاده می‌شود.
• بومیان آمریکائی آشامیدنی‌های سرد، گرم، رنگ و دارو از میوه‌های سماق تهیه می‌کردند.
• از جوانه‌های تازه آن در سالادها استفاده می‌شود.
نتیجه گیری
محصولات سماق در بخش هوراند شهرستان اهر در اواخر تابستان رسیده و طی مراسمی که به جشن برداشت سماق معروف است چیده می‌شود.
محصولات چیده شده بصورت خوشه است، خوشه‌ها را جلوی آفتاب خشک نموده تا میوه از محور گل جدا شود دانه ها(میوه) را با آب مخلوط کرده تا رنگ سماق قرمز شود سپس خشک می‌کنند و داخل آسیاب می‌ریزند و محصول آماده بسته بندی و برای مصرف آماده می‌گردد.
قسمت مورد مصرف پوسته میوه عدسی شکل آن بوده که بصورت پودر می‌باشد.


منابع:

1- اطلاعات در مورد درخچه سماق(1389)، جهاد کشاورزی بخش هوراند،
2- جزایری، غیاث الدین، زبان خوراکها معرفی خواص درمانی گیاهان، جلد2.
3- علم الهدی، میر محمد(1387)، جنگلهای تنباکلوی هوراند.
4- میرشجاعی، پریسا(1389)، اعجاز سماغ، مقالات منتشر شده در اینترنت.
۶- برگرفته از ایسکانیوز