بازار سرپوشیده اراک

آدرس : استان مرکزی – اراک - خیابان امام خمینی رو به روی میدان شهدا
بازار اراک یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. بازار سرپوشیده اراک نماد هویت و تاریخچه شهر اراک است.
بنای اولیه این بازار را در اوایل قرن ۱۳ حاکم وقت اراک یعنی سپهدار اعظم که نام مسجد و مدرسه‌ای در بازار نیز به نام اوست گذاشت.
با این وجود، مجموعه بزرگ بازار اراک در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در بافت مرکزی اراک که در آن زمان سلطان آباد نامیده می‌شد و در سال ۱۲۲۸ هجری قمری بنیان گذاشته شد.
این بنا در مرکز بافت شطرنجی و قدیمی اراک قرار دارد و از سوی ۲ ورودی شمالی و جنوبی و ۸ گذر شرقی و غربی به محیط پیرامون متصل شده است. طول شمال به جنوب بازار اراک ۷۲۰ متر و جهت شرق به غرب آن ۲۰۰ متر است.
بازار اراک به مرکزیت چهارسوق، از ۴ جهت به دروازه‌های قدیم شهر که دروازه قبله (جنوب) ،دروازه رازان (شمال)، دروازه حاج علی النقی (غرب) و دروازه شهرجرد (شرق) هستند متصل می‌شده است و به نوعی استراتژیک‌ترین نقطه شهر در زمان‌های گذشته بوده است.
مساحت این مجموعه بزرگ تاریخی به حدود ۱۴ هکتارمی رسد.
بازار اراک دارای ۵۰۰ باب مغازه، ۲۰ سراچه و تیمچه، مسجد، حمام، آب انبار، گذرها و کاروانسراها و مدرسه تاریخى سپهدارى (حوزه علمیه امام خمینى(ره)) است.
مجموعه بازار اراک بر اساس طرحی از پیش اندیشیده ساخته شده و بر خلاف بازارهای دیگر مسیر آن به صورت آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی می‌باشند.
راسته شمالی و جنوبی به 8 قسمت 100 متری ، هر قسمت دارای 50 باب مغازه ، تقسیم می‌شود. هر یک از این قسمت‌ها « گذر » نامیده می‌شود.
علاوه بر دو راسته اصلی در بازار حدود بیست سرا و تیمچه نیز وجود دارد که فعالیت‌های مختلفی در آنها در جریان است. 18 واحد از این بناها در قسمت جنوبی بازار قرار گرفته و از مهمترین آنها سرای نوذری، سرای کتاب فروش‌ها و سرای کاشانی می‌باشد.
این بازار از دیرباز به عنوان مرکز اقتصادی و تجارت شهر و نیز به عنوان کانون تجارت فرش مرکز و غرب کشور مطرح بوده و یکی از دلایل ساخت آن، وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان آباد، مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه اراک و نیز شهرت جهانی فرش ساروق عنوان گشته است.
سرای نوذری که زیباترین سرای بازار اراک به شمار می‌رود به فرش فروشان اختصاص دارد و ساختمان آن دو طبقه است که در آن انواع قالی‌های دستباف و همچنین مواد اولیه آن از قبیل تار و پود، نقشه و دار قالی و خامه عرضه می‌شود این سرا مرکز یکی از ظریفترین و زیباترین مجموعه‌ها و گالری‌های فرش می‌باشد.
سرای کتابفروش‌ها نیز از وسعت و معماری جالب توجهی برخوردار بوده و متشکل از یک تیمچه و سرای دو طبقه می‌باشد.
از دیگر سراهای دیدنی بازار اراک سرای کاشانی است که این سرا بعد از گذر سوم معروف به گذر ملا قاسم واقع شده است و از دو بخش تیمچه و یک حیاط مرکزی رو باز تشکیل شده است.
این سرا نیز مختص فرش و برنج می‌باشد
سراى مهر نیز به بازارچه صنایع دستى اختصاص دارد.
این بازار همچنین دارای راه‌ها و گذرگاه‌های متعددی‌ست که نام بعضی از آنان برگرفته از نام شخص یا نوع کاربری آنها و نیز ریشه در امور مذهبی و فرهنگ تربیتی خاص مردم این شهر دارد مانند گذر قبله (وجود مسجدی به همین نام در این گذر) و گذ ر لوطی هاشم (نشانه فتوت و جوانمردی یک شخص به اعتبار کلمه لوطی ) و گذر ملا قاسم از جمله آن‌ها می‌باشند.
شیوه هاى خاص معمارى در این بنا موجب شده که فضاى این بازار در زمستان هوای گرم و در تابستان هوایى خنک و مطبوع جریان یابد.
آجر، مصالح غالب درساخت بازار بوده و با ملات گچ، آهک و خاک رس تمامی بنا را ساخته‌اند، در پی دیوارها و همچنین در جرز دیوار و طاقها برای استحکام بیشتر از تیرچه‌های چوبی استفاده شده و در پای ستونها هم صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به کارگرفته شده‌است.
معماری بازار اراک با سبک معماری دوره قاجاریه و دارای طاق‌های گنبدی شکل آجرنماست که به صورت ضربدری ساخته شده است.
سقف بازار گنبدی ست و با کاهگل پوشیده شده،از نماى بیرونی و پشت بام، گنبدهاى ممتد در 2 ردیف شمالى - جنوبى و غربى - شرقى قابل مشاهده است. گنبد چهارسوق بلندترین و عظیم‌ترین گنبد این بام است.
سطح داخلی گنبد دارای رسمی بندی و آجرچینی است.
در مرکز هر گنبد دریچه‌اى تعبیه شده که کار نورپردازى و تهویه هواى هر سرا را انجام مى‌دهد.
مجموعه بازار اراک در تاریخ 10 آبان 1355 و به شماره 1285 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

منابع:
کریمی، محسن. «سلطان آباد یادگار طراحی شهری دوره قاجار». کتاب ماه هنر (تهران: خانه کتاب ایران)، (۱۳۸۹)
www.markazidaily.ir
www.markazicity.ir
www.hamshahrionline.ir/details