کاروانسرای قلعه سنگی

کاروانسرای قلعه سنگی مربوط به دوره سلجوقیان است و در شهرستان قم، روستای محمد آباد کاج واقع شده است
این کاروانسرا در کیلومتر 35جاده ری-قم ساخته شده و تا سال 1883م مورد استفاده بود و به همین دلیل سالم‌تر باقی مانده است.
کشف چند سکه مغولی از سده‌های 7 و 8 هـجری قمری نشان میدهد که احتمالا بانی این کاروانسرا غازان خان(694هـ. ق) باشد و حتی تاریخ ساخت کاروانسرا مقدم بر حکومت پادشاه مغول باشد، در این صورت باید قدمت آن را به اواخر دوران سلجوقی نسبت داد.
این بنای سنگی در زمان صلح به عنوان کاروانسرا و در زمان جنگ، دژی نظامی به شمار می‌رفته است.
قلعه در برابر گردنه کوچکی قرار دارد. در این محل پلی وجود دارد, بالای گردنه برج کوچک دیده بانی از دور پیداست.
بنا بسیار ساده است و شامل31 اتاق استاتاق‌هایی که مستقیما با هوای آزاد ارتباط دارند و برای قراردادن توشه و بار مسافران است.
برای مسافران ویژه، بخش‌های مخصوصی در طرف چپ مدخل کاروانسرا ساخته شده بود. یکی از تالارهای این قسمت از کاروانسرا با گنبد بسیار زیبایی پوشیده شده بود.
اتاق‌ها با طاقهای گهواره ای شکل پوشیده شده است که بر دیوار کاروانسرا عمودند و با یکدیگر موازی ...مشاهده کامل متن هستند و درشان به طرف حیاط باز می‌شود.
کاروانسرا دیواری به ضخامت دوتا سه متر دارد و برج‌های متعددی آن را حمایت می‌کند.
چهار ایوان در چهار طرف حیاط مرکزی در کاروانسر قرار دارد که دارای طاق گهواره ای هستند و در انتهای آن‌ها راهی برای ورود به اصطبل‌ها دیده می‌شود.
ایوان‌های کاروانسرا عمیق با پوشش طاق گهواره‌ای و در انتهای آن راهی برای ورود به استطبل قرار دارد.
قلعه سنگی دارای هفت برج به بلندای 10 تا 14 متری از سطح زمین است که برای جلوگیری از رانش دیواره‌ها بنا شده و در گذشته به عنوان دیده‌بانی و محل حفاظت از کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفته است.
این بنا به صورت چهار ایوانی با دیوارهایی به ضخامت دو تا سه متر دارای حیاطی مرکزی و حجره‌های مختلف است که طول هر ضلع این بنا بیش از 67 متر است و در سازه، هر یک از استطبل‌های نگهداری از حیوانات دارای 10 متر عمق هستند.
در میان حیاط مرکزی نیز آثار ساختمانی وجود دارد که شامل زیرزمین با سه اتاق انباری شکل است که طبقه بالای آن از بین رفته است,احتمالاً در طبقه از بین رفته یا تالار مرکزی چهار اتاق در چهار طرف و چهار ایوان در میان اتاق‌ها وجود داشته است.
در واقع این طرح همان کوشکهای ایران است که در دوره‌های مختلف در این سرزمین مورد استفاده قرار گرفته است.
تزئینات قطار بندی بالای بدنه بیرونی دیوارها که به عنوان آبچکان عمل می‌نموده اند و بخش اندکی از آن در قسمتی از دیوار شمالی موجود است و شاید تنها تزئینات باقیمانده در این بنا می‌باشد.
مصالح ساختمانى بنا بیشتر سنگ و از آثار دورهٔ صفوى است.
مصالح مهم این بنای تاریخی را سنگ لاشه‌ها و ملاط آن را گل، آهک و گچ زبر تشکیل می‌دهد که در استحکام بنا نقش مهمی داشته است.
برای تزئین بخش‌هایی از قلعه سنگی می‌توان خشت‌های خام و آجر را نیز مشاهده کرد.
این کاروانسرا که اکنون به صورت ویرانه درآمده تا قرن گذشته مورد استفاده کاروانیان بوده است. بناى کاروانسرا داراى چهار برج نیم دایره‌اى در اضلاع غربى و شرقى است.
با توجه به سهولت تهیه مصالح، اکثر بناهای تاریخی کهن با خشت خام ساخته شده‌اند، پس از آن بناهای آجری که با زحمت بیشتری نسبت به بناهای خشتی ساخته شده، در نهایت احداث بناهای سنگی بوده که علاوه بر سختی کار، پرهزینه هم بوده است.
بناهای سنگی که به علت شرایط منطقه، ناامنی، ضرورت استحکام و پایداری زیاد در جنگ‌ها ساخته می‌شده بسیار پرزحمت و مشقت‌بار بوده، استخراج سنگ برای ساخت این بنای عظیم با ابزار و آلات ساده به صورت دستی و حمل این سنگ‌ها توسط چهارپایان انجام می‌شده و احداث بنای قلعه سنگی بیش از 200 سال تخمین زده شده است.
کوره‌های ذوب فلز در حیاط این کارونسرا کاوش شده که نمایانگر یکی از کاربریهای این بنا به عنوان ضرابخانه بوده است.
عملکرد دیگری که برای این کوره‌ها می‌توان در نظر گرفت ساختن سلاح است که با توجه به خاک حاصلخیز بنای کوچک با پلان چلیپا که در ۲ طبقه و در مرکز حیاط قرار دارد و اتاق هایی در اطراف بازوهای آن تعبیه شده است و پلان همکف آن با بنای موسوم به زندان هارون در تپه ماهورهای ضلع شمالی جاده خاوران مربوط به قرن دوم هجری قمری کاملاً منطبق و فقط در جای بازشوهای ورودی اتاقها متفاوت است.
در دوره ساسانیان ایجاد راه‌ها و جاده‌ها حائز اهمیت بوده به گونه‌ای که در این دوران اقتصاد کشور وارد مرحله نوین شد که این مسئله سبب گردید در مسیر جاده‌های تجارتی و اصلی کشور، این‌گونه بناها احداث شود.
با توجه به وسعت دشتهای حاصلخیز منطقه این فرض که از این مکان در دوران آبادانی به عنوان جایگاه مربوط به امور حکومت در منطقه شهریار استفاده می‌شده است را بیشتر می‌کند
ابوالحسن خان فخرالملک در سفرنامه خود چنین گفته است:«از رودخانه که گذشتیم (منظور رودخانه شور است) به فاصله یک میدان به کاروانسرای سنگی رسیدیم که بنای آن از سنگ و گچ است.
از مصالح این کاروانسرا اگر بخواهند پلی بسازند خیلی به کار می‌خورد. چون در این صحرا سنگ یافت نمی‌شود.
میرزا حسن خان دیوان بیگی می‌نویسد:بین الطوعین رسیدیم به کاروانسرای مشهور، جای بد و مهیب و خالی از سکنه است...اهمیت این کاروانسرا علاوه بر سابقه تاریخی به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردیست که آن را در میان کاروانسراهای کشور ممتاز می‌نماید.ارتفاع بلند دیواره‌های پیرامونی که در گوشه‌ها و میانه اضلاع به وسیله برجهای نیم دایره از حالت یکنواخت بیرون آمده و بیشتر از استفاده دفاعی به عنوان پشت بند دیواره‌های مرتفع کاروانسرا عملکرد دارند.(در بخش ورودی بنا این وظیفه را جرزهای اطراف انجام می‌دهند) به کار بردن سنگ در ساخت بنا که به صورت لاشه سنگ با ملات گچ، کلیت بنا از جمله طاقهای آن به ویژه چهار طاق اتاقهای موجود در چهار زاویه را شکل داده اند و به دلیل ابعاد بیشتر این فضاها نسبت به حجره‌های پیرامون حیاط به لحاظ فنی اجرای پیچیده‌تری دارند.
این اثر در تاریخ ۹ آبان ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع:
http://fa.wikipedia.org
http://www.qommiras.ir
http://vista.ir
http://qom3000.blogfa.com/post/33
http://isna.ir
http://www.aftabir.com
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13921226001418
http://www.tabnak.ir