مسجد مهم‌ترین فضای معماری در سر‌زمین‌های اسلامی است که علاوه بر کارکرد دینی و مذهبی و معنوی همواره از نقش اجتماعی سیاسی نیز برخوردار بوده است.
مسجد جامع ورامین یا مسجد جمعهٔ
ورامین مسجدی قدیمی مربوط به دورهٔ ایلخانی است و یکی از قدیمی‌ترین ساختمان‌های شهر
ورامین است.
این مسجد جامع، مهم‌ترین بناى قدیمى شهر
ورامین است که خوشبختانه بیشترین بخش آن هنوز باقى مانده است.
کار پى‌ریزى مسجد، در دوران سلطنت سلطان محمد
خدابنده، آغاز شد و در عهد فرزند و جانشین وى سلطان ابوسعید به پایان رسید. قسمتى از آن در سال ۷۲۲ تا ۷۲۳ هجرى قمرى ساخته شد (۱۳۲۲ میلادى) و بخش دیگرش در سال ۷۲۶ هجرى قمرى (۶-۱۳۲۵ میلادى) خاتمه یافت.
این بنا در عهد شاهرخ میرزا تیمورى (۸۱۵ هجرى قمرى) نیز یک بار تعمیر و مرمت شده بود.
ساخت مسجد در سال726 تمام شده، در آن سال الجایتو زنده نبود. دوران، دورانِ حکومت ایلخانی دیگر، به نام ابوسعید بهادر بود اما به هرحال در کتیبة مسجد نام او را ثبت کردند.
البته آن کتیبه حالا دیگر وجود ندارد.
گچبری‌های این بنا از زیباترین نمونه‌های گچ بری ایرانی هستند.
مسجد ...مشاهده کامل متن جامع ورامین یک بنای چهار ایوانی است. ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد.
ضلع شرقی هم نقش ورودی – خروجیِ فرعی را داشته. امروز اطراف مسجد خالی است
صحن مربع شکل مسجد مانند یک فضای تقسیم عمل می‌کند به طوری که فردی که وارد صحن می‌شود پس از وضو ساختن در حوض وسط صحن می‌تواند محل نشستن خود را در هر یک از چهار
ایوان انتخاب کند.
مدخل مسجد دروازه‌ای ورودی است که تشکیل
ایوان را می‌دهد که سرتاسر ضلع شمالی مسجد است و صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل است وسط آن حوضی است که شبیه حوض‌های وسط قلعه‌های مسکونی و رباط‌‌ها است.
قسمت‌هاى تاق‌دار که این قسمت داراى ده تاق‌نماى کوچک و یک تاق بزرگ در وسط است که با هم راهرویى مخفى را تشکیل مى‌دهند. کتیبه‌اى روى تاق‌نماهاى چهارم و پنجم در سمت جنوب بنا موجود است و کتیبه‌اى نیز روى دیوار آن دیده مى‌شود.
بخش اصلى مسجد شامل شبستان و
ایوان و گنبد بزرگ آجرى و بناهاى طرفین شبستان است. محرابى با گچ‌برى مفصل، زیرگنبد مسجد وجود دارد که در زمان شاهرخ میرزا ساخته شده، ولى کامل نیست.
ایوان‌های شرقی و غربی دارای پنجره‌هایی هستند و با توجه به جغرافیای
ورامین و بادهایی که در این ناحیه از شرق به غرب و یا عکس آن می‌وزند هوا به راحتی از بیرون توسط پنجره‌ها به داخل هدایت شده و پس از تماس با کف
ایوان که فرشی از آجر است و در سایه خنک
ایوان قرار گرفته، گرمای خود به کف داده و خنک می‌شود و در فضای مسجد شروع به گردش می‌کند.
این عمل از داخل صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار می‌شود و تمامی ایوان‌ها دارای هوای خنک و تازه هستند.
چون مساجد جامع تنها در روز مورد استفاده بوده‌اند، آن هم در روشن‌ترین زمان روز، بیشترین استفاده از
نور طبیعی در آنها به کار رفته و در ایوان‌های شرقی و غربی پنجره هایی وجود دارد.
11 پنجره در
ایوان غربی و 10 پنجره در
ایوان شرقی مسجد تعبیه شده است.
محور طولی
مسجد جامع ورامین منطبق بر عکس مسیر خیابانی به همین نام است که به میدان قدیمی شهر منتهی می‌شود. در قسمت سر در اصل مسجد، در زیر قوس اصلی سر در مسجد، همچنین دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا کرده و در سر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.
در ابتدای محور طولی بنا، سر در ورودی و پشت آن، صحن باز واقع است. طاق نماهای اطراف صحن به چهار
ایوان ختم می‌شود که دو
ایوان در محور طولی و دو
ایوان در محور غربی قرار دارند.
پشت
ایوان اصلی گنبدخانه واقع است.
عرض دهانه
ایوان شرقی دو برابر دهانه بقیه طاق نماها و برابر دهانه
ایوان ورودی است. عرض و ارتفاع آن به ، دو سوم عرض و ارتفاع
ایوان جنوبی می‌شود. به این ترتیب
ایوان جنوبی ایوانی مقصوره ( سرای حصاردار، جای ایستادن امام و خلیفه در مسجد ) است که با سادگی و عظمت بر تمامی صحن تسلط می‌یابد.
تسلط گنبد با قدرت و تناسب زیبا، بر تمامی ساختمان و ارتباط با
ایوان جلوی آن، از ویژگی‌های این مسجد است.
سردر خارجی این مسجد بسیار جالب است و روی دیوارهای جانبی سر در با طرح‌های اسلیمی و
گره چینی و رنگ‌های آبی فیروزه‌ای و لاجوردی کاشیکاری شده و از طراحی استادانه و پرکار برخوردار است.
این سر در از نظر طرح و اجرا شبیه سر درهای
مسجد جامع نطنز و مسجد جامع مظفری
کرمان است. این مسجد دارای دو مناره است که روی پایه‌های طرفین استوار شده است.
حوض بزرگ داخل صحن و حوض کوچک مقابل سردر مسجد و نیز پایه‌هاى اصلى بخش‌هاى نابود شده،از زیر خاک بیرون آورده شده است.
کتیبه کاشیکاری شده سردر حرم یا شبستان اصلی مسجد با آیه «یا ایها الذین امنو اذا نودی ...» و کتیبه بالای محراب دور تا دورحرم«یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض...» نگاشته شده است. شگرف‌ترین گچبری‌های این مسجد در بالا و اطراف محراب آن وجود دارد که با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایی ایجاد شده‌اند.
همچنین دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا کرده و در سر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.
در زیر طاقنمای
ایوان جنوبی دو کتیبة آجری وجود دارد که این کتیبة سمت راستی استین طاق
ایوان جنوبی است. پر از آجر. آجرها به شکل‌های مختلف کنار هم چیده شده‌اند.
در قسمت پایین حرم در کتیبه 3 در ورودی به شبستان‌های شرقی و غربی کاشیکاری زیبایی خودنمایی می‌کند.
در حال حاضر به دور ساختمان دیواری کشیده شده که نقش حفاظ را به عهده دارد البته در گذشته این حصار وجود نداشته است. پس از گذشتن از این در دو راه برای ورود به صحن مسجد وجود دارد.
از جمله مصالح به کار رفته در ساختمان
مسجد جامع ورامین، آجر و ملات و ساروج است
در ملات ساروج
مسجد جامع ورامین از وجود شیره
انگور و تخم پرندگان صحبت به میان آمده است.
آجر از مصالح با ارزش
دوره مغول و تیموری است، این نوع آجرها از گل رس معمولی تهیه می‌شده‌اند و نکته حائز اهمیت استفاده از مصالح محلی در این
دوره و در
مسجد جامع ورامین است که ابعاد آنها 22×22×5/5 است.
مادام دیولافوا هم در سفرنامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع یاد کرده و می‌نویسد که این مسجد دارای چند کتیبه جالب است.
منبع:
http://vista.ir
http://noorportal.net/
http://aftabnews.ir
http://fa.wikipedia.org
http://mehrnews.com/detail
http://www.tebyan.net/newindex.aspx
http://www.hamshahrionline.ir
http://www.memaran.ir/index.php/
