حمام گنجعلی خان

آدرس : ضلع جنوب میدان گنجعلیخان و در میانه بازار بزرگ کرمان
حمام گنجعلیخان یا گنجعلی خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان است که در شهر کرمان و در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان واقع است. این بنا تلفیقی از هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون، با فضایی مناسب و مورد پسند عامه مردم است.
این حمام به استناد کتیبه سردر آن در سال 1020 هـ .ق. ساخته شده و معمار آن سلطان محمد، معمار یزدی بوده است که با برداشت صحیح از اوضاع اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی منطقه چنین بنایی را احداث نموده است وبه خطاطی زیبای هنرمند معروف یعنی "علیرضا عباسی" مزین شده است.
سردر حمام نیز دارای تزیینات گچبری و نقاشی است که تزیینات در دو مورد تاریخی انجام گرفته است. بر روی آثار دوره صفویه، شخصی به نام میرزا شکراله در حدود 75 سال پیش و با توجه به الگوهای پیرامون خویش نقاشی کرده است.
بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن مرمت شده و کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن سال ساخت بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام » (سال ۱۰۲۰ ه.ق)
حمام معروف گنجعلیخان شهرتش عالمگیر است و 26 متر طول 30 متر عرض و حدود 1300 متر مربع زیربنا دارد، که ...مشاهده کامل متن شامل سردر، دالان ورودی، رختکن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون می‌باشد.
این حمام هم مثل همه حمامهای معروف دیگر قسمت شاه نشین داشته که مربوط به افراد رده بالای اجتماع بوده و جایگاه رعیت از روحانیون وتجار جدا بوده. در غرفه‌های رختکن حمام فضای مناسبی برای استراحت، کشیدن قلیان و خوردن چای و حتی نماز خواندن وجود داشته است.
این حمام اثری بدیع از نقاشی ها، مقرنس کاری ها، کاشیکاری‌ها و گچبرهای زیبا همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف است.
فضای داخلی این حمام از قسمت‌های کلی چون سر درورودی، گرمخانه، نظافت خانه، حاکم نشین و رختکن تشکیل شده است به طور مثال رختکن این حمام از قسمت‌های مختلفی شامل شش غرفه جداگانه تشکیل شده است که نور هر کدام از سوراخی که توسط معمار در سقف ایجاد شده تامین می‌شود و جالب اینکه نوع نور پردازی به گونه ای است که فضای تمام حجره‌ها نور مخصوص به خود را دارد.
در غرفه‌های بخش رختکن با ایجاد قرینه سازی در ایوان ها، ایوانچه‌ها و ستون‌های سنگی، فضای زیبان و مناسبی به وجود آمده است. و نور آن از روزنه سقف‌ها و انعکاس آن در آب حوض‌ها تأمین می‌شود.
سقف رختکن با ارتفاعی نسبتاً بلند بر ستون‌های سنگی استوار است. تزیینات آن کاربندی و یزدی بندی می‌باشد و ازاره آن کاشی خشتی با نقوش اسلیمی دارد.
قسمت دوم این حمام گرمخانه است که در فضایی هشتی مانند و با پیچ و خم‌های جالب خود مانع از دید عموم و همچنین هدر رفت گرمای درون گرمخانه می‌شود نکته جالب درباره گرمخانه این است که در این قسمت دو سنگ تقریبا قرمز رنگ وجود دارد که حکم ساعت را دارند و با گردش آفتاب زمان طلوع و غروب آفتاب را مشخص می‌کنند.
دقیق‌ترین موضوع قابل توجه در معماری گرمخانه پیروی وهم شکلی سنگ‌های کف گرمخانه با ساختمان‌سقف است. اگر سقف به شکل‌‌‌‌لوزی است‌، سنگ مقابل کف آن نیز لوزی است.
شبکه آب رسانی این حمام از نوع لوله کشی بوده و آب مورد نیاز این حمام از قناتی تأمین می‌شد که مظهر آن در میدان گنجعلی خان بود. آب خزینه نیز با آتش زدن بوته‌های بیابانی دیر سوز که دوام بیشتری داشتند گرم می‌شده است.
خروج فاضلاب آن نیز با درنظر گرفتن مسائل بهداشتی و زیست محیطی بوده است
در این حمام مجسمه‌های مومی ملبس به لباس‌های سنتی مردم کرمان، صحنه‌هایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش گذاشته‌اند.
این مجسمه‌ها در سال 1352 در دانشکده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند. در کنار این مجسمه‌ها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده می‌شود و آثاری از حاکم عدل گستر صفوی گنجعلیخان را نیز در خود دارد آثاری چون ظروف چای خوری زیبا و دیگر آثار دستی وقت از این جمله است.
شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچه‌ها و فواره‌های متعدد آنها، نحوه گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی‌های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجیها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمی‌شد، از دیگر ویژگی‌های حمام گنجعلیخان هستند.
حمامی که در زمان حکومت صفویه و در دوران حکومت حاکم عدل گستر کرمان یعنی گنجعلیخان بنا و بعد از او توسط پسرش "علیمردان خان" تکمیل شد و به شکل امروزی درآمد.
این حمام تا 50 سال گذشته از جمله حمامهای دایر شهر کرمان بوده است ولی از مدتها قبل و از حدود سالهای 1347 با آغاز مرمت این بنای تاریخی عملا از حالت حمام به موزه گنجعلیخان تغییر نام داد و امروزه به نام موزه مردم شناسی یکی از پرجاذبه‌ترین نقاط دیدنی شهر و استان کرمان است و همه ساله در فصول مختلف میزبان گردشگران زیادی از سراسر دنیا است.

منابع:
http://en.wikipedia.org/wiki/Ganjali_Khan_Complex
http://ganjinah.mihanblog.com/post/76
http://kerman.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=20769