مجموعه گنجعلیخان ( گنجعلی خان )

آدرس : مرکز شهر کرمان و در حاشیه بازار بزگ کرمان
گنجعلیخان سردار سلحشور دربار صفویه و از حکام مشهور زمان شاه عباس است از سال 1005 تا 1034 هجری قمری بر کرمان فرمان روایی کرد و در زمان فرمانروایی بر کرمان آثار و ابنیه زیادی بنا کرد و در عمران آبادی این منطقه کوششهای فراوانی نموده است.
او مردی لایق و حاکمی دلیر و مدیر بود.اقدامات عمرانی چشمگیری در دوران حکومت (1005 – 1034 هـ.ق) صورت پذیرفت که بنا به گفته دکتر باستانی پاریزی «او سعی داشت شهر ضعفا را لااقل به دهکده اغنیا تبدیل نماید».
از جمله بناهای عام المنفعه که به دستور این حاکم در شهر کرمان ساخته شده مجموعه گنجعلیخان است که در مرکز شهر کرمان و در حاشیه بازار واقع شده و شامل میدان مسجد، حمام، بازار، آب انبار و کاروانسرا که در قدیم محل حضور تجار و محل رفت و آمد‌های زیادی بوده است ، بازار گنجعلیخان امروزی یکی از چندین قسمت بازار سر پوشیده بزرگ کرمان است و کاروانسرا نیز یکی از مراکز خرید عمده تجار است و از جاذبه‌های تاریخی و دیدنی شهر کرمان محسوب می‌گردند.
مساحت مجموعه قریب به 11000 متر مربع است که دارای یک میدان می‌باشد و سایر آثار ...مشاهده کامل متن و ابنیه در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی آن شکل گرفته اند. به منظور تکامل مجموعه و با توجه به کاربری‌های متفاوت بازارها و مساجد کوچکی در چهار جناح میدان بنا کرده اند و یک مسجد اختصاصی در ضلع شرقی میدان وجود دارد که با توجه به تزیینات منحصر به فرد، می‌توان آن را موزه ای از هنرهای بدیع معماری برشمرد که سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.
عناصر مجموعه و سال ساخت آنها عبارت‌اند از: میدان ۱۰۰۵ ه ق، بازار ۱۰۰۵ ه ق، در ضلع جنوبی حمام ۱۰۲۰ ه ق، در ضلع شمالی ضرابخانه، در ضلع شرقی مدرسه ۱۰۰۷ ه ق و کاروانسرا ۱۰۲۱ ه ق، در ضلع غربی آب انبار ۱۰۲۱ ه ق.
در سه سمت میدان، بازارهای گنجعلیخان قرار دارد که بازار مسگرها و بخشی از راسته اصلی را تشکیل می‌دهد. معمار مجموعه "استادسلطان محمد معمار یزدی" و بانی آن گنجعلیخان، حاکم کرمان در سالهای ۱۰۰۵ تا ۱۰۲۹ ه.ق.
بوده‌است.

میدان
میدان گنجعلیخان، مستطیل شکل، به طول ۱۰۱ و عرض ۵۰ متر است که در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است و همانند میدان‌های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است.
در 3 ضلع میدان گنجعلی‌خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی‌خان قرار دارد.
وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را کامل کرده است. طاق‌نماهای آجری، کاشیکاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.

بازار
بازار بین چهارسوق و بازار اختیاری است. و در بخش جنوبی میدان گنجعلیخان قرار گرفته و در سمت راست این بازار حمام تاریخی و زیبای گنجعلیخان و هجده مغازه قرار دارند و در سمت چپ آن طاقنماهایی طراحی شده‌اند که منظره زیبایی را نشان می‌دهند در زیر این طاقنماها دستفروشان به کار مشغول هستند و جمعا" ۱۶ طاقنما این بازار را به میدان مربوط می‌سازند.
طول این بازار نزدیک به ۹۳ متر و عرض آن ۷۵/۵ متر است و ۷۵/۵۳۴ متر مربع مساحت دارد. در انتهای بازار گنجعلیخان بازار زرگری قرار دارد که به قیصریه معروف است و سبک معماری بسیار جالبی را از عصر صفوی به یادگار گذاشته است.
امروزه بازار مجموعه بخشی از بازار بزرگ کرمان است.

حمام
حمام گنجعلیخان یا گنجعلیخان یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ه ق(۱۶۱۱ میلادی) ساخته شده‌است و در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان واقع است.
این بنا تلفیقی از هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون، با فضایی مناسب و مورد پسند عامه مردم است. حمام، به شیوه حمامهای سنتی ایران است و امروزه به موزه مردم شناسی بدل گشته است.
بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن مرمت شده و کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن سال ساخت بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام » (سال ۱۰۲۰ ه.ق)

مدرسه
مدرسه گنجعلیخان یکی از حوزه‌های علمیه مشهور کرمان است و در ضلع شرقی میدان گنجعلیخان واقع شده و روزگاری مدرسه ای پر رونق بوده که بعدها به کاروانسرا تبدیل گردیده است.
نوع بنا از نوع چهار ایوانی است و بر کاشی‌های کتیبه سر در آن تاریخ 1007 ه. ق مطابق با 1598 میلادی نقش بسته و معمار آن محمد سلطانی یزدی بوده است. بر اساس منابع موجود آقا محمد خان قاجار این مدرسه را تخریب کرده است و در حال حاضر تبدیل به دانشکده هنر وابسته به دانشگاه باهنر کرمان، شده است.

ضرابخانه
ضرابخانه، چهارطاقی است که از بناهای مجموعه گنجعلیخان و در ضلع شمالی میدان است. این بنا بین سالهای ۱۰۰۷ الی ۱۰۳۵ به دستور گنجعلیخان حاکم کرمان ساخته شده‌است.
تزئینات داخلی بنا گچ بری به شکل آجر کاذب است. بند آجرها به رنگ اخرایی است. بنا گنبدی بلند دارد و در رأس آن کلاه فرنگی قرار گرفته که بخشی از نور داخل را تأمین می‌کند.
پلان بنا مربعی است و ۴ ایوان و ۴ غرفه در اطراف دارد. قوسها تیزه دار و طاقنما ضربی است. در کف بنا و در زیر نورگیر حوض مربع شکلی قرار دارد که انعکاس نور در آن بر زیبایی بنا می‌افزاید.
سردر بنا کاملاً ساده و تزئین آن آجرکاری گچی است. در زمان تعمیر بنا تعدادی سکه مسی و قطعات فلزی متعلق به ضرب سکه بدست آمده که تأییدی بر کاربرد بنا برای ضرابخانه‌است.
این بنا از سال ۱۳۷۰ هم‌زمان بابزرگداشت خواجوی کرمانی به عنوان موزه سکه افتتاح شد. سکه‌های ادوار مختلف تاریخ از جمله اشکانیان, ساسانیان، عرب ساسانی, اموی, عباسی, گورکانی, تیموری، آل مظفر، آل مکرم، آق قویونلو، قراقویونلو, ایلخانی, صفوی, افشار، افغان ها, زندیه, قاجار, پهلوی و همچنین اسکناسهایی از قاجار و پهلوی در آن وجود دارد.

آب انبار
آب انبار، دهلیزی پله دار با مخزن پلان مربع مستطیل است که تاریخ احداث آن 1029 هـ .ق. است. آب انبار به دستور علیمران خان پسر گنجعلی خان بنا شده است و معمار آن استاد عبدا… بوده است.
این بنا در حد میانی بازار غربی قرار گرفته است و دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه می‌باشد.

آب انبار با دهلیزی طولانی و راه پله به پا آب راه دارد و مخزن آن در این قسمت واقع شده است. این محل یکی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خویش تلقی می‌شده است.
در نظر است از آب انبار به عنوان موزه مس استفاده شود.

منابع:
http://en.wikipedia.org/wiki/Ganjali_Khan_Complex
http://kerman.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=20769
http://hamshahrionline.ir/details/73844
http://ganjinah.mihanblog.com/post/76