مسجد جامع جاجرم بنای مذهبی و زیباییست که در داخل شهر
جاجرم و در فاصلة 200متری جنوب شرقی قلعة قدیم
جاجرم واقع شده است .این بنا در جنوب شرقی تپه‌ی قلعه (
نارین قلعه) واقع است.
طبق گفته‌ها قدمت آن به اوایل اسلام و به روایتی 577هجری قمری بر می‌گردد .
مسجد جامع جاجرم از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن، «ابتدایی‌ترین سبک مسجدهای چهار ایوانی» را القا می‌کند. ورودی بنا در ضلع شمالی آن واقع است و به یک صحن کوچک با ابعاد ۵ / ۷ ضربدر ۵ / ۷ متر محدود می‌شود.این مسجد دارای ورودی یک ایوانی با سقف جناقی در ضلع شمال است که از یک حیاط کوچک در وسط و دو صفه با سقفهای گنبدی و گچ کاری شده در شرق و غرب تشکیل شده است .
ضلع جنوبی مسجد توسط چهار ترمبه به هشت گوش تبدیل شده و این گنبد با تزئینات زیبایی گچ بری بر روی آن استوار شده است .
شبستان‌های مسجد در دو ضلع شرقی و غربی این صحن قرار دارند. جهت صحن، شمالی - جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یک ورودی بزرگ و رفیع به فضای گنبدخانه منتهی می‌شود.
محراب مسجد با ارتفاع ۲۳۵ سانتیمتر و عمق ۸۵ سانتیمتر در ضلع جنوبی گنبدخانه‌است.
فضای شبستان به وسیله‌ی طاق و تویزه
...مشاهده کامل متن پوشش یافته‌است. در پشت دیوار شرقی شبستان ضلع شرقی، یک فضای الحاقی اضافه شده که بیشتر در زمستان‌ها از آن استفاده می‌شود.
طول و عرض هر شبستان به قرار 45/3 متر در عرض و به طول 20/6 می‌باشد این شبستان‌ها با دو رواق به صحن مرکزی مرتبط می‌شود.
دایره‌ی گنبد این بنا با کمک تکنیک ترمبه زنی اجرا شده‌است. رأس این ترمبه‌ها به شکل ترکش‌های خورشیدی و پایین آنها به شکل لوزی‌های منظم و ذوزنقه هایی است که اضلاع پایین آنها بر روی پایه‌ی ترمبه استوار است.
داخل گنبد به شکل نیم کاسه‌ی ساده ای است که مرکز آن به یک ستاره‌ی ۲۴ پر، که به طور برجسته کار شده تزیین شده است.
نمای بنا از داخل گچ اندود شده و بعضی قسمت‌ها مانند: فیلپوش‌ها و محراب با گچبری تزیین شده است.
داخل گنبد خانه بر سر یا روی محراب یک لوح قرار دارد و نیز سه کاشی فیروزه ای رنگ بر پیشانی مقابل ورودی بنا وجود دارد که یکی از این کاشی‌ها تاریخ ساخت بنا و سوره‌ی حمد بر آن حک شده است
بر یکی از کاشی‌ها تصویری از یک مجمر حک شده و بر بالای این کاشی‌ها یک مناره یا یک گلدسته وجود دارد که بلندگوی مسجد در آن قسمت قرار دارد و قبلاٌ در آن قسمت نیز مردم اذان می‌گفتند.
این مناره یا گلدسته راه پله ای از روی گنبد. گنبد خانه دارد که فرد مؤذن به آنجام برای انجام عمل اذان گفتن می‌رفته است.
پایه‌های این مناره از جنس چوب (ارس) و گنبد مناره از جنس خشت و چوب پوشیده شده که ارتفاع این مناره حدود 3 متر است و بر بالای گنبد یا روی پیشانی رو به روی درب ورودی تعبیه شده است.
راه پله‌ها ی این بنا در ضلع غربی بنا تعبیه شده که این راه در خارج از محوطه‌ی بنا تعبیه شده و فقط برای راه یابی به پشت بام مسجد ساخته شده که مؤذن از آنجا به بالای مناره و پشت بام می‌رفته است.
این مسجد 14 گنبد دارد, یکی از گنبد‌ها نسبت به تمام گنبد‌ها بزرگتر است که همان گنبد خانه که در آن محراب قرار گرفته می‌باشد که مناره نیز بر روی قسمتی از آن قرار گرفته است.
این بنا دارای 8 ستون می‌باشد که هر ستون به ابعاد و شعاع 5/1×5/1 متر است و با لعاب گچ آنها را اندود داده اند.
دیوارهای این بنا از جنس خشت و چینه و گل می‌باشد که قطر دیوار‌ها چیزی قریب به یک متر می‌باشد .
کف این مسجد با آجرهایی به ابعاد 5×10×20 سانتیمتر آجرفرش شده است که این آجر فرش‌ها فقط شامل قسمت‌های داخلی شبستان‌ها و گنبد خانه می‌باشد و صحن حیات آن با موزاییک فرش شده است.
نوع معماری و طاق‌ها و ستون‌های این بنا به صورت مسجد فهرج و تاریخانه‌ی دامغان می‌باشد و طبق گفته‌ی کارشناس سازمان میراث فرهنگی این مسجد همان طوری که گفته شد یعنی قبل از اسلام، یک آتشکده بوده است.
اعتماد السلطنه در مورد این مسجد می‌گوید : (( مسجد جمعه جاجرم که ظاهراً با آجر و گچ و درون آن از خشت و گل و گچ ساخته شده است که قدیمی است. صحن آن چهار ذرع در چهار ذرع ولی در سه در آن صفه‌های نماز کنند.
شبستانی هم برای زمستان پشت صفه‌ی مغربی دارد که گلدسته‌ی بالای صفه‌ی جنوبی که در واقع مقصوره است ساخته اند.
بالای این صفه که کتیبه ای مقصوره ای سه آجر کاشی نصب شده . در روی یک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته نوشته شده است((توکلت علی)) در یک طرف ((علی الله )) . یک طرف فی مابین صورتی شبیه به مجمر آویخته شده با خط سیاهی است و در گوشه‌ی دیگر ( بر عشر معروف ) وزیر آن ( دهم محرم سنه) پایین‌تر از آن ( تقبل الله منه) در آجر کاشی سفید با خط جلی و برجسته لفظ ( یا احد ) نوشته شده است.
در بالای آجر سبز دیگری ( لا اله الا الله محمد رسول الله ) و در زیر سوره‌ی فاتحه الکتاب بعد از آن سوره توحید و در زیر ( به تاریخ بیستم ماه سنه سبع و سبعین ) و بعد از سبع و سبعین کلمه‌ی (لایقراء ) که به ظن قریب به یقین خمسما ئه بوده است.
به نظر می‌رسد در یک طرف طول آجر نوشته شده است، ( ان الذین عند الله الاسلام) و در طرف دیگر ( شهدالله انه لا اله الا هو والملائکه و اولو العلم قائما بالقسط) این آجر‌ها را از محل دیگر به اینجا آورده و نصب کرده اند.
حالا آن محل خارج یا داخل مسجد بوده ، الله اعلم.
در حال حاضر کتیبه‌ی کاشی‌های ایوان جنوبی، آسیب دیده و کلمه‌ی «خمسمائه» از بین رفته‌است.
در گزارش هیأت بررسی و شناسایی آثار و بناهای تاریخ خراسان درباره‌ی کتیبه‌های دیگر این بنا چنین آمده‌است: «... به گفته‌ی چند ریش سفید، کاشی دیگری در این مسجد وجود داشته که اشعاری بر آن نوشته شده بود و حاکی از تعمیرات بنا بوده‌است و این مطالب از زبان آن هاست: توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی، ساعی این مسجد شد تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه ه ساقط شد» ماده تاریخ درج شده در بیت دوم، یعنی «غنج»، برابر است با ۱۰۳۴ که در این سال تعمیراتی در بنا انجام شده‌است.
احتمالاً در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی هایی وجود داشته که تاریخ احداث آن را نشان می‌داده‌است و بعدها از بین رفته اند. سه کاشی کنونی نیز در تعمیرات بعدی به گونه ای نامأنوس جایگزین آنها شده اند.
این کاشی ها، که اعتماد السلطنه نیز شرح مبسوطی از آنها ارائه داده‌است،
از لحاظ تکنیک ساخت و رنگ لعاب با کاشی‌هایی که زمانی در دورن مقبره‌ی علی بن مهزیار قرار داشته اند قابل مقایسه هستند.
(این کاشی‌ها در اواخر دوران قاجاریه به مقبره‌ی «بش قارداش» در شش کیلومتری جنوب بجنورد منتقل شده اند. و در حال حاضر در گنجینه‌ی هنرهای اسلامی تهران نگهداری می‌شوند).
بنابراین تاریخ مذکور در این کاشی‌ها (۵۷۷ ه) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.را القا می‌کند.
این مسجد در حال حاظر مورد استفاده‌ی نمازگزاران است .
منبع:
http://fa.wikipedia.org
http://www.nkh-ru.ir/t
http://4jajarm.blogfa.com/
http://jajarm.ugig.ir
http://www.rasekhoon.net/f
