بقعه حضرت سلطانعلی بن امام محمد باقر(ع)

آستان مقدس حضرت سلطانعلی بن امام محمد باقر(ع) مشهد اردهال به عنوان شاخص‌ترین بقعه متبرکه این شهرستان نام برد.
این بقعه که در40 کیلومتری غرب کاشان واقع است علاوه بر اینکه از آثار هنری و تاریخی کاشان محسوب می‌شود به لحاظ اینکه مدفن یکی از امامزادگان معتبر، فرزند امام محمد باقر(ع) و از نواب خاص آن حضرت در منطقه کاشان می‌باشد اهمیت مذهبی خاصی دارد و زیارتگاه دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت می‌باشد.
بنای اولیه این بقعه متعلق به دوره سلجوقیان است که صحن و بقعه و بارگاه آن توسط خواجه مجدالدین ابوالقاسم کاشانی احداث شده است و در قرنهای دهم، یازدهم و دوازدهم بخصوص در زمان شاه طهماسب صفوی تعمیرات و الحاقاتی نیز بر آن صورت گرفته است.این بنا دارای سه صحن:درقسمت شرق صحن سردار یا صحن فینی ها، در قسمت جنوب صحن صفا ودر قسمت غرب صحن قمی‌ها می‌باشد.در صحن صفا ایوانی است با کتیبه‌های گچی به خط نستعلیق و نقاشی هایی از دوران قاجار، در این مجموعه می‌توان از گنبد وگلدسته کاشیکاری ومسجدی که در کنار بقعه واقع است و آب انبار در صحن صفا و نیز حمامی به قدمت دوران سلجوقیان اشاره کرد.
سیر تحول بناها در بارگاه ...مشاهده کامل متن علی بن باقر(ع)
بقعه متبرکه بدون ایوان و خیلی ساده بوده، شالوده اصلی ساختمان آن به سبک عصر سلاجقه بنیان گردیده و در دولت آل تیمور به هر علت صفه صفا و نقار خانه ها، مناره ها، صحن صفا و جلو خان بر آن الحاق گردیده، در عصر صفویه و قاجاریه هم تزئینات آجری و نفیس آن به زینت‌های کاشی و نقاشی تبدیل یافته، ولی چون در این گونه موارد چندان رعایت حفظ آثار باستانی به عمل نیامده، بدین جهت بر بناهای سابق که اکثراً با آثار هنری و تاریخی نوع خود توأم بوده، آسیب‌های فراوانی وارد گشته است.
اکنون یک نمونه آن بالای درگاه ورودی حرم در صفه صفا به چشم می‌خورد، که بر اثر فرو ریختن گوشه ای از مقرنسهای آئینه کاری سر درحرم، کتیبه کاشی، معرق سرتاسری بسیار زیبائی با نام شاه طهماسب صفوی از زیر گچ کار بیرون آمده و نمودار گشته است.
دوران قاجار ساختمان صحن و ایوان سردار، ساختن گلدسته‌های جنبی و ایجاد صحن قمی‌ها صورت گرفته است. مثلاً در زمان فتحعلی شاه به دستور مهد علیا عفت مدار مریم قاجار مادر فتحعلی شاه خرابیهای بارگاه امامزاده، مرمت گشته، با این که کتیبه ای که حاکی از این اثر باشد در این بقعه دیده نمی‌شود، ولی از قصیده ای که ملک الشعراء صبا درستایش از این بانو و تعمیر و تزئینی وی از مشهد سلطانعلی سروده است، این امر مستفاد می‌گردد که چند بیتی از قصیده مزبور درصفحه 461 دیوان وی گزیده، ذیلاً درج می‌گردد.
تشریح پوشش داخلی بقعه
در وسط بقعه مرقدی است به ارتفاع 1/25، عرض 1/5 و طول 2/50 متر که جدار آن آراسته به کاشیهای خشتی لاجوردی رنگی از آثار سلطان منصور آل مظفر مورخ سال 794 است، که چند پارچه آنها فرو ریخته شکسته شده بود.
و در سال 1268 ناصرالدین شاه به عمران آن فرمان داد.
بنابراین در پشت این کاشیها، کاشیهای قدیمی می‌باشند و سطح بقعه مانند صفه صفا با سنگهای مرمر سفیدی مفروش گردیده است.
درهای منبت کاری ورودی به حرم مطهر
درهای ورود و خروج در چهار جهت اصلی حرم وجود دارد که همگی از چوب ساخته شده، بر روی هر کدام کتیبه و تاریخی وجود دارد.
فقط در غربی حرم ارزش تاریخی چندانی ندارد.
درب چراغخانه شمالی: دارای دو لنگه در منبت با کتیبه‌های افقی و عمودی به خط ثلثی ممتاز و برجسته دارای شاهکارهای هنری و از آثار سال 794، (همزمان با کاشیکاری مرقد از ناحیه سلطان منصور) بانی آن سید محمد رضوی متولی مشهد بوده، که متأسفانه در اثر سقوط شمع قسمتی از آن سوخته، تعمیرات و حفاظت آن ضروری است.
درب ایوان سردار شرقی: سابقاً در مدخل مدرسه بوده است، دارای دو لنگه سراپا منبت دارای کتیبه هائی به خط برجسته ثلث عمودی و افقی و اهدائی سید علاء الدین حسینی قمی متولی مشهد به سال 833 و روی دماغه، 833 هـ، هر چه خواهی بطلب از علی محمد باقر (عمل استاد عبدالعزیز قمی ثلث و ثلثین وثمائة (833)).
درب صفه صفا جنوبی: سراپا منبت به گل و بوته و قاب با چکش کوبنده، مزین به کنده کاری و کتیبه ای به خط نستعلیق وجود دارد، که عبارات ذیل روی هر صفحه آنها حکاکی شده است.
(وقف سلطانعلی بن محمد باقر(ع) نمود این در را، اکبر قدیم خان کاشی، خلاف کننده به لعنت خدا گرفتار شود. آقا علی ریخته گر ابن آقا صدر).
و روی آن بیت و عبارات ذیل منبت شده است:
شد تمام این در به دور عدل سلطان جهان
شاه طهماسب حسینی نایب صاحب زمان
و روی آن نوشته: غلام شاه دور میشی بن نور بیک بن علی بیک تکلو فی سنه 950 و روی دماغه همین در به خط نسخ نوشته:
ساخت این در زمهر شاه در تاریخ ظن
بنده سلطانعلی باقر مولانا حسن
مساجد و رواقهای مجاور بقعه
اخیراً در جانب شمالی رواق حسینیه زیبائی ساخته شده، در جانب غربی و شمال غربی رواق درمسجد تاریخی وجود داشته یکی آجری و دیگری سنگی.
مسجد بالاسر: درجانب غربی رواق مسجدی است با محرابی زیبا دارای هشت چشمه پوش و از سمت صحن قمی‌ها درب ورودی دارد، بدنه و سقف گنبدی شکل آن سفید کاری شده است.
این مسجد دارای نورگیرهای ساده و مشبکی در اطراف و سقف خود دارد.
در یکی از این رواقها که به مسجد بالاسر راه دارد، ضریح چوبی کوچکی وجود داشت که در داخل آن قبر منسوبان حضرت سلطانعلی (ع) وجود دارد، که دور آن ضریح نوشته بود: وقف سرکار فیض آثار شاهزادگان عبدالله و شاهزاده اسماعیل نمود، این ضریح مقدس را آمیرزا محمد ولد مرحوم محمد جوشقانی... مابقی ناخوانا. در این رواقها بزرگان زیادی دفن شده اند.
اخیراً ضریح جدید جایگزین ضریح چوبی نموده اند. در شرق رواقها در ورود و خروج با راهرو به صحن سردار وجود دارد، تا کسانیکه می‌خواهند به مسجد وارد شوند (مسجدی که درغرب مقبره است) بدون گذشتن از داخل حرم، از راهرو عبور نموده داخل مسجد شده یا از آن خارج شوند.
شهادتگاه
مسجد سنگی:
یکی از آثار تاریخی، مسجد سنگی است که در جانب غربی مسجد بالاسر (میر علینقی) و شمال صحن قمیها وجود داشته، که به مرور زمان خراب شده، ستونهای مسجد از سنگ تراشیده و به طرز زیبائی حجاری شده بود.
مخروبه‌های این مسجد تا چندین سال پیش وجود داشته، که هم اکنون جهت نوسازی مسطح گردیده است.
این مسجد را مرحوم حاج سید محسن مشهدی مؤسس خاندان محسنی و اردهالی بنا کرده و به نام وی معروف بوده. او طبق وقفنامه قسمتی از درآمد مزرعه موقوفه چاشتداری واقع در مشهد اردهال را به صرف تعمیر این مسجد اختصاص داده است.
اهمیت و ویژگی گنبد و گلدسته‌ها برفراز بقعه قبه ایست کلاه خودی به سبک قرن ششم از آثار مجدالدین کاشی به بلندی شش متر و بالای آن کتیبه دیگری است، از کاشیهای خشتی زمینه لاجوردی از آثار شاه سلطان حسین صفوی به سال 1133 و قسمت قوسی شکل آن مربوط به عصر صفوی است، در جانب شرقی گنبد و دو گلدسته بلند به ارتفاع 12 متر تا سطح بام و 24 متر تا سطح زمین که دارای راه پله داخلی بوده، این گلدسته‌ها و چند گلدسته توپر با تالار شرقی از آثار ماشاءالله خان سردار کاشی پسر نایب حسین معروف کاشی بوده است.
اخیراً گلدسته‌ها تجدید بنا شده.
سردار کاشی در سال 1298 خورشیدی در دولت وثوق الدوله با اخذ تأمین به تهران رفت، چندی زندان بود و سرانجام به دار آویخته گشت. پدر او نایب حسین هم درکوهستانها متواری بود، تا هدف تیر یکی از همراهان خود قرار گرفت، اندوخته ای که داشت بین همراهان وی تقسیم گشت.
در طرفین ایوان سر درب ورودی صحن صفا از سمت پاپک دو گلدسته یا مناره آجری از آثار باستانی باقیست که قسمت بالای آنها فرو ریخته است و در میان آنها نقاره خانه ساخته شده است، با پوشش هرمی بر فراز پایه‌های چوبی، آراسته به سرستونهای مقرنس چوبی که از آثار قرن نهم است.
صفه صفا (ایوان جنوبی)
درجنوب روضه ایوان مجللی است که به نام صفه صفا خوانده می‌شود، در عصر صفویه مرکز صوفیان بوده و اینک مدفن سادات و علماء می‌باشد.
سطح ایوان از کف صحن صفا حدود سه متر ارتفاع دارد، که با بالا رفتن از پله‌های سنگی سراسری به صفه مزبور وارد می‌شوند. بنای این ایوان با دو ایوان مدخل صحن از قرن نهم می‌باشد.
لب ایوان قسمتی پخ و مورب است و روی آن طره ای پیچ از کاشی فیروزه نام باستانی به کار رفته است و قسمت پائینی آن به صورت گلدان است. سقف و تمام بدنه‌های قوسی شکل ایوان آراسته به مقرنس روی آنها نقاشی و رنگ آمیزی شده و بالای صفه صفا چهار غرفه وجود دارد، که مربوط به عصر صفویه می‌باشد.
در مدخل بقعه ایوانچه ایست که سابقاً چون نشیمنگاه قاریان قرآن بود به نام دارالحفاظ خوانده می‌شد. این ایوانچه از بنای همزمان با بنیان گنبد می‌باشد. پوشش بالای آن مقرنسی است و از آثار قاجاریه سال 1286 قمری و تزئینات و تعمیرات ناصرالدین شاهی است.
بر فراز درگاه روی آنها به خط ثلثی سفید و طلائی ممتاز چنین نوشته شده است: السطان بن السطان ابوالمظفر طهماسب الصفوی الحسینی خادم البقعه الشریفه. در داخل حوضچه‌های مقرنس عبارات ذیل نوشته شده است: (هو الله تعالی شانه هو الباقی عمل استاد آقاجان ابن استاد رضا نراقی 1286 به سعی جناب خیر الحاج اسماعیل متولی به اتمام رسیده به تاریخ شهر بیعه الثانی 1286) از عبارات فوق چنین به دست می‌آید که حاج سید اسماعیل متولی (20) بقعه، در عصر ناصرالدین شاه و به سال 1286 به عمران و تزئین ایوان پرداخته است، که تزئین مرقد هم در همین سال انجام یافته است.
در دو جانب دارالحفاظ روی جزرهای طرفین کتیبه هایست که از بالا تا پائین به خط نستعلیق برجسته گچبری به رنگ طلائی که در هر دو طرف ابیات به قلم محمد المقیم الموسوی فی شهر ربیع الاول به سال 1117 نوشته شده است.
این ماده تاریخ هنگامی با سال 1117 برابر می‌شود که چنین خوانده شود (شد متولی جناب امیر) و اگر جناب میر خوانده شود با سال 1116 مطابق می‌گردد.
صحن صفا
صحن صفا که جلو صفه صفا و در جانب جنوبی روضه واقع است، به وسعت 25×30 متر از آثار آل تیمور، چه که در عصر صفویه و قاجاریه از آن مرمت شده است و در دو ضلع شرقی و غربی آن حجره هایی وجود داشته، که اخیراً بیشتر آن‌ها را خراب کرده اند.
در ضلع غربی آب انبار دیده می‌شود، که جهت شرب زائران ساخته شده، بنای اصلی آن در زمان سلجوقیان است، در دورانهای بعد تعمیرات شده و آب آن وسیله چشمه نزدیک امامزاده تأمین می‌شده.
درضلع شمالی آن، صفه صفا با دو سالن در طرفین آن قرار دارد.
در ضلع جنوبی آن ایوانی در مدخل صحن با دو تالار پذیرایی که درهای سالنها به جلو خان گشوده می‌شوند که آسایشگاه پادشاهان در مدت اقامتشان در مشهد بوده است.
در ضلع جنوب غربی صحن تالار بزرگی که شاه نشین بوده، فعلاً کتابخانه آستانه شده است، که دارای کتب متعدد علمی و مذهبی می‌باشد.
ایوان مدخل صحن صفا
درمدخل صحن صفا از جلوخان یعنی راه پله (پاپک) ایوانی است، از آثار قرن نهم با هیجده پله سراسری مرتفع است و با کف صحن هم سطح می‌باشد.
بر فراز ایوان نقارخانه ای قرار دارد.
لبه ایوان به صورت مورب با پخ ساخته شده که روی آن در قسمت پائین در طرفین به دو نیم گلدان برجسته به منزله‌ی ته ستونی نمودار و بالای آنها از دو طرف یک طره پیچ فیروزه فام به کار رفته که بر حسن آن افزوده است.
در جلوخان و محوطه جنوبی صحن صفا، پائین پله‌ها میدان است، که دو طرف آن ایوانهایی برای اقامت زوار ساخته شده است، که در وسط آن حوض قرار گرفته و سمت غرب آن حمام قدیمی وجود دارد، ورودی شرقی میدان، غرفه ها، حجرات و ایوانچه هایی وجود دارد که داخل آنها سفیدکاری شده است.
ورودی غربی میدان به طرف روستای غیاث آباد راه پیدا می‌کند که در ورودی حمام قدیمی در این قسمت قرار دارد.
درجنوب محوطه جنوبی صحن صفا سر در ورودی صحن صفا قرار دارد که مشغول ساختمان آن هستند، این سر در از کف زمین تا پشت بام بیست و شش متر ارتفاع و از سطح پشت بام دو گلدسته در طرفین به طور قرینه هر کدام با ارتفاع شش متر می‌باشد، برفراز سر در ورودی یک سالن قرار گرفته با دو سرویس قرینه در طرفین، در سمت راست پله‌ها واقع است.

در زیر سر در ورودی دو راهرو قرینه در طرفین راهرو اصلی واقع است که به دوازده پله مربوط می‌شود. در ردیف پله‌ها از دو طرف دکانهای جدیدی ساخته شده و جلو پله‌ها یک آب نما وجود دارد.
سالن فوقانی هم مخصوص دیدگاه و تماشای شخصیتها در روز جمعه قالی از برگزاری صحنه مراسم قالیشویان می‌باشد.
کتیبه سنگ بالای درب ورودی صحن مطهر
از سمت پله پاپک در این ایوان یک لوح سنگی قدیمی و یک زوج درب باستانی به چشم می‌خورد. لوحه مزبور از هفت سنگ تشکیل شده و بر فراز درگاه ورودی صحن نصب گردیده که به خط برجسته ثلثی روی آن عبارت زیر حجاری شده است:
چون در زمان سلطنت خاقان سعید شاهرخ میرزا دستور نبود که از سادات، مجاوران، متولیان و دکانداران مشهد مقدس، امامزاده طاهر سلطان علی بن محمد باقر(ع) مواشی و مراعی طلبند، حضرت شاهزاده عالمیان ابوالعزیز میرزا یوسف خلدالله ملکه بنابر رفع بدع حکم فرمود: که من بعد هیچ آفریده ای از ایشان سره و مره، مراعی، مواشی طلبند (بایستی نوشته شده باشد نطلبند) ایشان معاف مسلم باشند و خلاف کننده به لعنت خدا و رسول و ملائکه گرفتار شود.
فمن تبعه تبدیله و علیه لعنه الله و الملائکه و الناس اجمعین کتبه ثلث و تسعین و ثمائمائه 893 محمد المحلاتی - عمل مبارکشاه. اما درب مدخل صحن صفا، قسمتی از لبه لنگه طرف چپ وصله دار است، چنین گویند که سپاه مغول می‌خواسته اند نفایس مشهد را تاراج کنند، چون درب مزبور بسته بوده، با تبر زرین چنان بر آن کوفته اند که این قسمت را شکسته اند.
ویژگی سنگاب
در مقابل درب ورودی صحن از طریق پاپک سنگابی نهاده شده است که از شاهکارهایی فنی حجاری است و در لطایف هنر تراش ممتاز می‌باشد. این سنگاب به قطر یک متر و ارتفاع 1/25 متر، کاملاً صیقلی تراشیده است که باید از آن مراقبت شود، دور لبه آن کتیبه ایست به خط برجسته ثلثی که روی آن عبارات زیر حجاری شده است: وقف حضرت امام حسین (ع) نمود، این سنگاب را، آقا محمد طاهر سنگ تراش اصفهانی، غلام خاصه شریفه 1133.

صحن قمی‌ها درجانب غربی روضه، جلو مسجد و رواق واقع است. شمال آن مسجد سنگی وجود داشته در جنوب آب انبار و خانه خادم آستانه قرار دارد. محوطه ایست 30×30 شکل مربع دارای جلوخان، غرفه‌ها و طاقچه‌های قرینه و غرب آن یک ایوان وجود دارد.
حوض مربع شکلی در وسط آن دیده می‌شود. دارای دو درب ورودی است، یکی در شرق که به وسیله هشتی با صحن صفا ارتباط داشته و دیگری در جنوب که به روستای غیاث آباد راه دارد.
چون در مراسم قالی شویان محل کسب پیشه وران قمی بوده، بنام صحن قمی‌ها شهرت یافته است.
ایوان و صحن سردار
در جانب شرقی بقعه تالاری است که از آثار سردار کاشی (ماشاء الله خان) سال 1296 شمسی است و گلدسته‌ها بر فراز آن ساخته شده است.
در این ایوان صفه ای از آثار مولانا محسن فیض کاشانی بوده، که با مدرسه بسیار زیبا مزین به کاشی کاری همزمان ساخته شده و سردار کاشی آن را برای نوسازی خراب کرده به صورت کنونی ساخته است.
در هر طرف این تالار حجره تحتانی با غرفه فوقانی و تالارچه ای در جلو آن به داخل ایوان بنیان شده است که آراسته به نقاشیهای رنگین با تصاویر از علی مرتضی و حسنین و خواص صحابه آن حضرت، چون سلمان، مقداد، ابوذر و بلال است.

جلو ایوان سردار محوطه ایست به وسعت 30×38 متر که ضلع جنوبی و شمالی آن دارای چند اتاق و در ضلع شمالی آن دو عمارت در دو طبقه هر یک دارای چهار اتاق تیرآهن پوشش قرار گرفته بوده است، که اهالی فین ساخته بودند.
اخیراً ساختمانها را خراب کرده و برای ترمیم و عمران آن برنامه ای به سبک جدید در دست اقدام است. قرار است در صحن تغییرات بنیادین داده شود.
از ویژگیهای مهم این بقعه آن است که در سردابه تحتانی آن تعدادی تابوت با اجساد سالم و تازه دیده شده است. سهراب سپهری شاعر و نقاش معاصر در صحن شرقی این بقعه مدفون است.
مراسم سنتی- مذهبی قالیشویان
سالروز شهادت آن بزرگوار17 مهرماه جلالی است و مراسم سنتی- مذهبی قالیشویان همه ساله در جمعه ای که به این روز نزدیکتر باشد- دومین جمعه مهر ماه- برگزار می‌گردد.فلسفه مراسم قالیشویان متعلق است به چگونگی شهادت حضرت سلطانعلی(ع)، بدین گونه که پس از درخواست اهالی کاشان از امام محمد باقر(ع)، آن حضرت فرزند گرامی خود را جهت ارشاد و تبلیغ به کاشان می‌فرستند و حاکم وقت این مناطق با ایشان اعلام جنگ می‌نماید که بسیاری از اهالی به جنگ با دشمنان ایشان برخاسته و بالاخره ایشان و یاورانش به شهادت می‌رسند.
به محض اطلاع یافتن عده ای از یاران آن حضرت، از اهالی فین به یاری ایشان می‌شتابند که با اجساد ایشان و یارانشان مواجه می‌شوند و جسم خونین آن حضرت را در قالیچه ای پیچیده و جهت خاکسپاری حمل می‌نمایند.
لذا درروز قالیشویان هزاران نفر از دوستداران آن امامزاده از جمله اهالی فین با حرکتی نمادین با در دست گرفتن چوبهایی به عنوان خونخواهی آن حضرت در حالیکه به عزاداری و سوگواری مشغولند یکی از قالی‌های متعلق به آستانه را تحویل گرفته ودر نهری که در نزدیکی بقعه می‌باشد، می‌شویند.
سردابه اعجاب انگیز: این سردابه در سال 1340 ه مورد بازدید حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (رحمه ) قرار گرفت. این سردابه حاوی اجساد شهدا به طور تازه و بدون هیچگونه تغییری بوده است.
مقبره سهراب سپهری: این شاعر و نقاش نامدار ایرانی در کنار بارگاه ملکوتی مولا سلطانعلی است وجود 5 امامزاده به نام حضرت سلطانعلی (ع) حضرت شاهزاده حسین (ع) حضرت شاهزاده زید (ع) حضرت سید ابوالقاسم نور الهدی (ع) و حضرت سلطان محمود (ع) در این منطقه واقع است.
قتلگاه حضرت سلطانعلی (ع) : محلی است که حضرت سلطانعلی (ع) سر از بدنش جدا شد فاصله قتلگاه تا بارگاه ملکوتی اش 3 کیلومتر است.

منابع :
http://azakashan.blogfa.com/
http://www.kashan.gov.ir/
http://ardehal.org/serch/Default.aspx
http://karimaneh.persianblog.ir/