غارهای دستکند

غار‌های دستکند محور هراز که در منطقه ، کافر کلی نامیده می‌شوند، فضاهای دست کندی هستند که در محور هراز و نقاط مختلف منطقه بالا لاریجان، در میان بندها و پرتگاهها تراشیده شده است و در هیچ یک از نقاط ایران این غار‌های دستکند تا این حد متمرکز نیستند.
هرچند تفسیرهای بسیاری در مورد ساختن این گونه سازه‌ها در منطقه بیان شده اما هنوز نمی‌توان در مورد علت ساختاری این فضاهای معماری و دوره این سازه‌ها سخنی قطعی بیان نمود .
این مجموعه‌ها در نوع خود از لحاظ تمرکز در یک منطقه، در کشور منحصر بفرد است، در طول دره هراز از آبادی اسک مرکز قدیم بالا لاریجان شروع و تا روستای پنجاب ب طول چهل و دو کیلومتر در ارتفاعات مشرف به دره هراز و همچنین در چند دره فرعی در حد فاصل این دو محل واقع شده است و جالب اینکه شش نقطه از این غارها در کنار جاده هراز و دره رودخانه هراز قرار دارند و مابقی طی چندین کیلومتر و در فاصله دورتری از تنگه هراز واقع شده اند .
در تمامی منطقه بالا لاریجان آثار باستانی فراوانی مانند بقایای راههای ساخته شده از دوران ساسانی تا قاجار و دهها مقبره ، امامزاده، قلعه ، پاسگاه و آتشگاه به چشم می‌خورد که تمامی این مکانها نشان از اهمیت بسیار بالای این منطقه ، از زمانهای دور تا به امروز دارد.
این غارها ...مشاهده کامل متن به دلیل سهولت حفر، در طبقات خاکسترهای بجا مانده از فوران کوه دماوند و همچنین بعضی از نقاط در طبقات رسوبی حفر گردیده اند.
از جمبه این غار‌ها می‌توان به : غارهای دستکند روستای آب اسک ، غارهای دستکند روستای نیاک ، غارهای دستکند دره آینه ممنون روبروی روستای نیاک درسمت راست جاده هراز ، غارهای دستکند تخته پل.
بین روستای نیاک و پلمون ، غارهای دستکند دارسون در 3 کیلومتری شهر رینه ، غارهای دستکند روستای گیلاس ، مجموعه غارهای دستکند روستای پلمون ، غارهای دستکند روستای کنار انجام ، غارهای دستکند روستای آبگرم ، غارهای دستکند روستای گزانه و ملار ، غارهای دستکند روستای بایجان ، غارهای دستکند روستای کهرود و کیان و مجموعه غارهای دستکند روستای پنجاب اشاره نمود .
این غار‌ها را از نظر کاربری می‌توان به چهار دسته تقسیم نمود: 1- زندگی موقت و دفاعی 2-زندگی دایم 3- آیینهای مذهبی و تدفین 4- معدن .
از این غار‌ها جهت اسکان و زندگی موقت یا دائم و یا بصورت یک مجموعه تدافعی و دیده بانی استفاده میگردید .
وجود اتاقهای متعدد با طبقات متغیر و همچنین سرویس بهداشتی ، تالار و مکانهای پخت و پز این فرضیه را تایید می‌نماید که در اینجا فضای معماری علاوه بر زندگی، مکانی جهت مقابله و دفاع در برابر دشمن خارجی نیز کاربرد داشته است.
طبقات دوم عمدتا با رویکرد دفاعی و دیده بانی ایجاد شده اند . در واقع با حفر چاله ای روبروی روزنه و نورگیر ، یک شخص مسلح می‌توانست به راحتی در حالت نشسته جای گرفته و به دیده بانی از محیط اطراف بپردازد.
ایجاد این دخمه‌ها در بعضی از قسمتها به بیش از صد متر می‌رسد و برای کاوش و بررسی آنها بجز استفاده از وسایل کوهنوردی راه دیگری وجود ندارد و دلیل حفرآنها در ارتفاع زیاد بخاطر داشتن دید کافی و نظارت بر اطراف می‌باشد در واقع این نوع ساختار در جهت مقابله و مواجهه با حملات د شمن بسیار حائز اهمیت است.
دهانه غارها بخاطر سرمای بیش از حد منطقه در زمستان عموما در اندازه‌های کوچکی حفر شده بطوری که در اکثر آنها باید به حالت خمیده وارد شد و در تعداد بسیاری از آنها هنوز جای اتصال درب به چشم می‌خورد.
ساختمان داخلی این غارها کلا نظم خاصی ندارد، تعدادی با یک دهنه ورودی هستند و تعدادی هم بوسیله راهروها و همچنین ایجاد سوراخی تقریبا یک متر مربع در سقف برای دسترسی به طبقات دوم و سوم ایجاد شده اند .
اکثر این کلونیهای دستکند دارای اتاقهایی متعدد همراه با نورگیرها و مکانهای دیده بانی ، سرویس بهداشتی در طبقات بالا(پرتگاه نقش چاه فاضلاب را ایفا می‌کرد) و آشپزخانه تشکیل شده است .
غار دستکند روستای پلمون ( کافر کلی ) : به فاصله هشتاد و پنج کیلومتری از آمل و در فاصله هفتصد متری شمال جاده و رودخانه هراز و همچنین در شرق روستای پلمون جاده ای که به سمت شهر رینه و روستای آبگرم می‌رود در سینه کش کوهی سترگ دخمه هایی در دل کوه کنده شده اند که چشم هر بیننده ای را خیره می‌کند تقریبا سی و پنج دهنه با ابعاد متغیر شبیه به آسمانخراشهای امروزی تا ارتفاع صد متری در میان طبقات خاکسترهای آتشفشانی ایجاد گردیده اند.
این دخمه‌ها بصورت پناهگاه ومانند دژ مستحکمی است که راه یابی به بعضی از قسمتهای آن سخت و غیر ممکن است و تنها راه دسترسی به آنها گونه که اشاره گردید نیاز به ابزار و وسایل صخره نوردی است .
از جهت‌های شمالی – شرقی و همچنین سمت غربی دسترسی به دخمه غیر ممکن است و تنها از جهت جنوبی می‌توان به داخل این کلونی نفوذ کرد .
این دخمه سنگی یکی از شاخص‌ترین نمونه‌ها در محور هراز و حتی ایران است، تعدد طبقات با همدیگر در ارتباطند ، تزیین دیواره بعضی از اتاقها از کف تا به ارتفاع شصت سانتیمتر با کاهگل و گل اخری (در دخمه سنگی آب اسک نیز همین مورد وجود دارد)، ایجاد دیوار دفاعی با مصالح سنگ و ساروج و همچنین المانهای کلی که در بالا ذکر گردید تنها بخشی از خصوصیات ویژه کافر کلی روستای پلمون می‌باشد که بدان اشاره شده است .
کوهی که در آن این دخمه ایجاد گردید (بعلت نوع سنگ ) آنچنان سفت و سخت نیست و به راحتی با کلنگ و دیلم کنده می‌شوند ، هنوز زخمه کلنگ مردان گذشته بر پیکره آن برجای است.
در داخل اتاقها تاقچه‌های کوچک و بزرگ جهت نگهداری و قرار دادن ابزار و وسایل زندگی و یا شاید هم جنگی در آن به چشم می‌خورد. در یکی از این اتاقها (طبقه اول) ستونهای سنگی چسبیده به کف و دیواره غار به ارتفاع پنجاه سانتیمتر و قطر بیست سانتیمتر بصورت سوراخ و گیره ای ایجاده شده است که احتمالا برای بستن حیوانات از آن استفاده می‌کردند ، نمونه آن در غار میمند کرمان نیز به چشم می‌خورد و تا به اکنون نیز از آن جهت همین کار استفاده می‌کنند.
با بررسی میدانی در اطراف غار پلمون چند نمونه سفال قرمز رنگ با شاموت (احتمالا دوره اسلامی) بدست آمد. در فاصله هشتصد متری از دخمه سنگی پلمون ، راه آسفالته ای برای دستری به شهر رینه ایجاد شده است در سکشن این را در چندین نقطه استخوانهای انسانی بدست آمده است با توجه به اظهار نظر اهالی مبنی بر وجود قبرستان در این منطقه ، نیاز به کاوش علمی می‌باشد چراکه یکی از المانهای قابل استناد و اعتنا در علم باستانشناسی یافتن قبرستان ساکنین و نوع تدفین و احیانا وجود اشیاء در آن به هرچه نزدیکتر شدن به علت چیستی ساختار غارها کمک شایانی خواهد نمود.
غار‌های دستکند (کافرکلی ) روستای آب اسک: این دخمه‌ها در شمال جاده هراز و در مجاورت رودخانه هراز و در شرق روستای آب اسک ، به فاصله نود کیلومتری آمل در دل کوهی بلند کنده شده است.
رودخانه هراز در پای کوه قرار دارد ، با توجه به توپوگرافی منطقه به احتمال فراوان در زمان زیست مردمان دخمه، آب رودخانه بالاتر از سطحی بوده که در حال حاضر در جریان است.
دخمه‌های سنگی به فاصله چند متری از دامنه کوه کنده شد. در بعضی از قسمتها نیم متر تا پرتگاه بیشتر فاصله ندارد. غار‌های دستکند (کافرکلی) اسک از نظر تعداد کمتر از غار‌های دستکند پلمون می‌باشد فقط یکی از این دخمه‌ها دو طبقه می‌باشد و راه ورودی آن از دیواره شرقی طبقه اول با کندن چند جای پا به درون آن می‌توانستند نفوذ کنند این در حالی می‌باشد که را ه ورود به طبقات بالا در دیگر دخمه‌های مسیر هراز اکثرا از طریق سوراخی در سقف میسر می‌باشد .
بعضی از آنها دارای سکوهایی به ارتفاع شصت سانتیمتر و به طولهای متفاوت هستند. ورودیها به اشکال قوسی و طاق مانند همچنین برخی از آنها دارای نورگیر می‌باشند می‌توان اینگونه تصور نمود که کافرکلی‌های اسک قدیمی‌تر از کافرکلی پلمون می‌باشد چون این دخمه‌ها بسیار ساده و ابتدایی درست شده اند و کمتر ساختار دخمه‌های پلمون در آن مشاهده می‌شود.
بار بررسی غار دستکتد آب اسک تنها یک غار در دو طبقه بسیار زیبا ساخته شده است شامل یک اتاق روباز با یک طاقچه در جهت شرقی، طبقه دوم با یک سکو ، ورودی قوسی شکل ، اتاقی به ابعاد یک متر در دو متر، در جهت شرق این اتاق دالانی به طول یک با ارتفاع یک که یک شخص بصورت خمیده می‌تواند وارد فضایی وارد گردد که در واقع شامل یک سرویس بهداشتی به همراه یک (احتمالا) حمام با سکویی به ارتفاع نیم متر و به طول یک مترو نیم ایجاد شده است.
امروزه قسمت هایی از غار‌های دستکند روستای آب اسک توسط روستاییان بومی دامدار تبدیل به آخور و محل نگهداری علوفه و دام شده است و یا اینکه این دخمه‌ها در ابتدا با همین نوع کاربری ایجاد شده باشند.
منابع :
http://anthropology.ir/
http://fa.wikipedia.org/
http://www.iranatlas.info/