این مسجد از قدیمی‌ترین بنای تاریخی
کاشان می‌باشد که در خیابان باباافضل و در محله میدان کهنه از
محلات قدیمی
کاشان واقع شده است . این بنا داری گنبد آجری با مقصوره و
ایوان مرتفع زیر گنبد و صحن وسیع ، دو شبستان بزرگ و یک شبستان تحتانی در ضلع شمالی و حوضخانه در وسط می‌باشد .
مناره آجری که در جنوب شرقی مسجد قرار دارد . تنها بنای تاریخدار از مجموعه بناهای مفصل
کاشان در عهد سلجوقی می‌باشد که تاکنون باقی مانده است .
در قسمت پائین مناره کتیبه سه خطی به خط کوفی با آجر برجسته ساخته شده که این عبارت آن خوانده می‌شود : " امر ببنائها القاضی الجلیل مجدالبناء حمد بلد ... فی شهور سنه ست و ستین و اربعمائه - 466 - " . در باره ساختمان اولیه این مسجد این طور گفته شده است که پیش از اسلام در این محل آتشکده بوده و پس از گرویدن به اسلام اهالی آنرا تبدیل به مسجد کرده اند .
این مناره بعد از مناره‌های مسجد میدان
ساوه ، به تاریخ چهارصد و پنجاه و سه، و مسجد زواره ، به تاریخ چهارصد و شصت و یک ، سومین مناره تاریخ دار قدیمی به شمار می‌اید و همزمان با کهنترین بنای تاریخدار
اصفهان ...مشاهده کامل متن می‌باشد .
گنبدی که شبستان و محراب اصلی مسجد جامع سلجوقی را پوشانده ، در کتیبه آن نام ملکشاه و خواجه نظام الملک وزیرش نوشته شده است .کتاب مرآت البلدان درباره این مسجد می‌نویسد : " جامع کاشان : ( مسجدی که در کاشان به اسم جامع معروف است ، شهرت دارد که صفیه خاتون دختر مالک اشتر آنرا بنا کرده است .
دو محراب دارد ، که قبله یکی کج و دیگری راست است و دارای شبستان و گنبد و حوضخانه است . و چند بار مرمت شده که تاریخ آنه معلوم نیست . اما محراب بزرگ و قدیمی آن ، که از بقایای مسجد هم عصر با منار سلجوقی است ) .
محرابی بزرگ با گچبری نفیسی در این مسجد وجود داشته که از مختصر آثار باقی مانده آن این آیه قرآن تشخیص داده می‌شود : ( ... رحیم یا ایها الذین آمنو اذا نودی ... ذکرالله ... ) این آیه از سوره جمعه که در فضیلت جمعه و نماز جمعه نازل شده در اینجا کاشف آن است که این جامع برای نخستین بار به نام جمعه جهت نماز جمعه در کاشان ساخته شده و متن آیه چنین است : « یا ایهااالذین آمنو اذا نودی للصلوة من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذالکم خیر لکم ان کنتم تعلمون .
» و بر کتیبه محراب کوچک همان شبستان که مدتی بعد از محراب بزرگ آنجا ساخته شده این آیه قرآن نوشته شده است : « قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ماکنتم فولو وجوهکم شطره و ان الذین اوتو الکتاب لیعلمون انه الحق من ربهم و ماالله بغافل عما یغلمون .
» . با توجه به شأن نزول این آیه که شامل امر الهی در تحویل جهت قبله مسلمین از بیت المقدس به سمت کعبه می‌باشد . موضوع اختلاف جهت دو قبله در مسجد جمعه کاشان تأئید میگردد ، چون پیغمبر اسلام در سال دوم هجرت وقت نماز جماعت در مسجد بنی سلمه مدینه ، بر اثر نزول این
آیه شریفه روی خود را از صخره به طرف کعبه بگردانید و به این جهت آن مسجد به ذوقبلتین مشهور شد .
و مفهوم آن نیز در اینجا اشاره بدان دارد که چون این محراب با رعایت دقایق شرعی و جهت یابی کامل ساخته شده ، محراب قدیمی آن نباید مورد توجه نمازگزاران قرار بگیرد .بنابراین اینطور به نظر میرسد که محراب بزرگ گچبری دوره سلجوقی را عمداً خراب کرده باشند تا باعث اشتباه و گمراهی نمازگراران نشود .
مسجد جامع چون در طی قرون متوالی چندین بار دچار خرابی‌های کلی و جزئی شده است ، از این جهت هنگام مرمت و تجدید بنا تغییرات زیادی در ساختمان و تیینات آن داده شده ولی مهمتر از همه زیان‌های وارده از زلزله سال هزار و صد و نود و دوهجری قمری بوده است .
طوری که طبق تاریخ‌های موجود در کتیبه‌های مسجد ، مرمت آن‌ها که توسط عبدالرزاق خان حاکم کاشان صورت گرفته و بیش از ده سال طول کشیده است ، زیرا نخستین تاریخ این تعمیر که در پایان کتیبه قرآنی گچبری شده محراب شبستان بزرگ ، جنب بنای گنبد می‌باشد ، بر آن نوشته شده : " کتبه ابن محمد حسین محمد کاظم اصفهانی فی 1194 عمل استاد باقر اصفهانی " .
و این کتیبه متعلق به زمانی است که به امر کریم خان زند کارگران ساختمانی از اصفهان و بلاد دیگر به کمک مردم شهر و دیار زلزله زده کاشان آمدند .
آخرین تاریخ این تعمیرات در کتیبه گچبری برجسته ، بالای محراب زیر گنبد نمایان است که چنین نوشته شده است : " بعد از خرابی زلزله باعت و بانی تعمیر عبدالرزاق خان .
کتبه عبدالکریم 1207 " .
کتیبه‌های گنبد : در داخل مقصوره گنبد از بالا تا پائین سه ردیف کتیبه نقاشی و گچبری از این قرار موجود است وهمه آن‌ها مربوط به تعمیرات بعد زلزله می‌باشد :
1- کتیبه هشت ضلعی بالایی که شامل آیات قرآن که با خط ثلث سفید رنگ بر زمینه آبی لاجوردی می‌با شد.
2- کتیبه قرآنی زیر مقرنس‌های چهار گوشه سقف گنبد و همچنین بر سه جانب صفه‌های جناحین شمالی و جنوبی مانند کتیبه بالایی به خط ثلث سفید بر زمینه آبی لاجوردی نوشته شده است .
3- کتیبه گچبری برجسته قرآنی اطراف محراب مقرنس کاری شده است که در سال هزار و دویست و هفت هجری با آخرین تعمیرات بعد از زلزله به پایان رسیده است .
مسجد جامع کاشان در تاریخ سی ام خرداد سال هزار و سیصد و پانزده به شماره دویست و پنجاه و دو در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .
منابع :
http://faraxkard.vcp.ir/
karbobala.com
www.kashanica.com
