مسجد جامع قم در قرن سوم هجری توسط یکی از علما و محدثین
قم به نام " ابوالصدیم حسین
بن علی
بن آ دم اشعری " که در زمره صحابه حضرت امام علی التقی (ع) وحضرت امام حسن عسگری (ع) به شمار می‌رفت، بنا شد.
بر اساس نوشته‌های کتاب تاریخ قدیم
قم که در قرن چهارم هجری نوشته شده است . معلوم نیست که محل آن مسجد درکدام یک از مکان‌های زیر بوده است :
- مسجدی به نام مسجد جامع که در یکی از محله‌های قدیمی
قم ، نزدیک دروازه‌ی
ری واقع شده است.
- مسجدی که اکنون به نام امام حسن عسگری شناخته میشود.
- مسجدی که در حدود خاکفرج و اراضی کمیدان واقع بوده و اکنون اثری از آن به جای نمانده و به احتمال قوی وبه موجب قراین تاریخی همین مسجد بوده است.
- مسجدی که اکنون برجاست و به نام
مسجد جامع قم شناخته میشود و همان است که در محله مسجد جامع ، درخیابان آذر و نزدیک دروازه
ری واقع شده است.
مسجد جامع عتیق و تاریخی
قم مجموعه ای از بناهای چند
دوره ...مشاهده کامل متن و از جمله مساجد دو ایوانی به شکل مربع مستطیل میباشد. اسکلت اصلی گنبد خانه‌ی متوازن آن ،متعلق به نیمه‌ی اول سده ششم هجری قمری میباشد.
این مسجد دومین مسجد قدیمی قم پس از مسجدامام حسن عسگری (ع) به شمار می‌آید و به اعتبار متون معتبر ، سال احداث بنای کنونی گنبد خانهبه پانصد و بیست و نه هجری قمری بر می‌گردد .
این تاریخ تا پیش از تعمیرات دوران فتحعلی شاه درکتیبه‌های گچبری موجود در بنا به وضوح نمایان بود.
یکی از زیباترین و با شکوه‌ترین بناهای این مسجد، ایوان بسیار مجلل آن میباشد. این ایوان به دهانه چهارده متر، عرض هفت متر و ارتفاع هجده متر ، از نظر تناسب و زیبایی ، ممتاز و بی نظیر است.
مقرنس گچی پوشش ایوان و نیز نقشه کاشی کاری دیوار آن که در میانه قاب هایی از آجر کلوکی ( آجر کوچک ) و تراش ، توأم با نمابندی کتیبه‌های متعدد موضعی و کمربندی جلب توجه می‌کند، بیش از هرچیز موجب تحسین معماران و هنرمندان میشود.
در توصیف این ایوان باید گفت که مظهر جمال ، اعتدال و توازن است . زیرا تمام اجزای آن در جای خود قرار گرفته و متناسب میباشد. مقرنس پوشش آن با نقشه‌ی بسیار جالبی طراحی شده که دو کوه مطبّق ( طبقه طبقه شده ) و معلق را شامل میشود که در دو طرف آن قرار گرفته است و مانند دو گنبد پنج طبقه به نظر می‌رسد که هر طبقه‌ی آن دارای پنج قطار با پنج حوضچه بزرگ و کوچک میباشد.
درمیان دوگنبد آویزان ، سه حوض بزرگ وارونه با سطح قوس آراسته ، و مزین به ترنج هایی از کاشی معرق وجود دارد که در میان قابی از کاشی‌های سفالی با جدار هشت تایی صفه دار نمایان است.
تزیینات کاشی این مسجد در زمان فتحعلی شاه و در سال هار و دویست و چهل و هشت هـ . ق صورت گرفته که به مرور شکسته و ریخته شد . از این رو ابتدا از طرف مرحوم حضرت آیت الله فیض در سال هزار و سیصد و شصت و پنج هـ .ق و مجدداً از طرف آیت الله العظمی بروجرودی درسال هزار و سیصد و هفتاد و پنج هـ .
ق تمام مسجد تعمیر و به ازاره سنگی ، آراسته و مزین گردید . این کاشی کاری بر فراز ازاره ای از سنگ تراش سفید به ارتفاع 20/1 متر است و تمام بدنه ایوان را از بغله‌ها و اسپر تا کتیبه کمربندی تزیین نموده است .
کاشی‌ها ، خشتی منقش هفت رنگ با نقشه بندی اسلیمی واژدربندی است و در میانه کاشی کاری آن ، چند خط عمودی وافقی از آجر کلوکی و تراش دیده میشود که مانند قابی کاشی‌ها را در میان گرفته و وسط هرقاب ، نمایی ساخته شده ودرون هرنما، ترنجی دیده میشود که روی آن آیه شریفه " وما خلقت الجن والانس الالیعبدون" نوشته شده است .
این آیه در کتیبه‌ی معابد و مشاهد از آثارمخصوص فتحعلی شاه است و در سینه اسپر ، بالای پوشش دوقوسی ، سه درگاه ورودی ، به مقصوره‌ی سه قاب آجری مربع مستطیل گرفته شده که درون آنها با کاشی‌های خوش نقش ، زیبا وشفافی مزین شده است .
در قاب وسطی درترنجی کشیده به خط ریز ثلث ، آیة الکرسی و در پایان " فالله خیر حافظاً وهو ارحم الراحمین " نوشته شده است .
در ترنج کشیده دیگری " لااله الا الله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله – (تعمیر 1365 هجری ) خوانده میشود و در سومی " انا مدینه العلم و علی بابها" جلب توجه می‌کند.
در کمرگاه ایوان ، کتیبه ای از کاشی خشتی با زمینه لاجوردی وجود دارد که به خط ثلث سفید بر روی آن سوره مبارکه جمعه ودر پایان " سبحان ربک رب العزه عما یصفون وسلام علی المرسلین والحمدلله رب العالمین ، فی تاریخ شهر ربیع الثانی سنه سِتَ و اربعین و مأتین بعد اَلفٍ من هِجَرة النبویه" خوانده میشود.
لبه ایوان از دو قوس بالا و نیز طرفین به صورت گیلویی و روی آن طُرّه برنجی پیچی از کاشی فیروزه فام هر یک به اندازه 405 % در 40% به کار برده شده و شبیه آثار قرن هشتم است .
این لبه ، منظره ایوان را بسیار زیبا کرده است .
در دو طرف ایوان جرزهایی به عرض دو و نیم متر و ارتفاع 18 متر وجود دارد و متصل به آنها صفه محرابی است که برفراز هریک ایوانی با پوشش مقرنس بدیع است و در کنار آن نیز جرز دیگری قرار دارد .
به این ترتیب درمجموع چهار جرز وجود دارد که تمامی به کاشی‌های خوش نقش و زیبا آراسته شده اند. لچکی‌ها و پیشانی ایوان نیز آراسته به کاشی گره سازی است .
در پیشانی ایوان و دو ایوانچه‌ی دو طرف آن کتیبه ای به طول بیست وهشت وعرض یک متر از کاشی‌های خشتی قرار دارد. روی این کاشی خشتی ، با خط خاصی که بر گرفته از خطوط ثلث ، نسخ و ریحانی است، به صورت متداخل آیه ای از سوره مبارکه نور " الله نورُ السموات والارض مثل نوره کمشکوة فیها مصباح المصباح فی زجاجه الزجاجه .
کانها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لا شرفیة ولاغریبة یکاد زیتها یضی ءُ و لولَم تمسسه نارٌ نورٌ علی نور " آمده است.
مقصوره : در طرف جنوبی این ایوان ، مقصوره ای به ارتفاع 30 ودهانه 23/ متر وجود دارد که در ضلع جنوبی آن محراب بز رگی قرار دارد. در ضلع شمالی آن سه درگاه بزرگ و کوچک به ایوان واز طرف شرقی و غربی آن هم دو درگاه به دو گوشواری که در دو طرف قرار دارد ، گشوده شده است .
محراب شاه نشین آن به عرض یک متر ودهانه چهار متر با پوشش پخ و بغله‌ها و اسپر که به کاشی‌های خشتی منقش هفت رنگ زمان فتحعلی شاهی مزین شده و دارای پوشش رسمی بندی و معقلی است .
بقیه دیوار ایوان از جرز و اسپر، دارای ازاره 30/1 متر سنگی و بالای آن آراسته به گچبری با نقشه‌ی ملات ساز طلایی است و سه درگاه ورودی آن یکی در وسط با دهانه‌ی پنج متر و دو درگاه دیگر هرکدام با دهانه‌ی دومتر در طرفین قرار دارد.
در کمر آن کتیبه ای کمربندی از گچبری به خط ثلث ممتاز " شیخ محمد حسن قمی" که روی آن سوره تبارک نوشته شده ، دیده میشود. درپایان عباراتی که نشان از تعمیر مقصوره واحداث شبستان‌ها از طرف فتحعلی شاه درسال 1246 دارد، گچبری شده است که البته بیشتر آن ساییده شده و غیر قابل خواندن است .
فقط در ضلع غربی آن ، نام فتحعلی شاه قابل رؤیت است.
درچهار طرف مقصوره ، نیم طاقی بالا آمده که فرم مربع را به هشت ضلعی بدل ساخته و تمام بدنه آنها به صورت قوسی مقعر، آراسته به کنده کاری توأم با نقاشی‌های رنگین است و پوشش آنها با پوشش درگاه در یک سطح قرار دارد.
در این قسمت هشت نما با بدنه گچبری شده مشاهده میشود و در بالای آنها ساختمان به شکل شانزده ضلعی درآمده و شانزده نما ساخته شده است . این نماها یکی درمیان ، به صورت نورگیر میان تهی و توپر دیده میشود که به وسیله کنده کاری توام با رنگ آمیزی مزین شده اند.
دربالای این قسمت ، مقصوره از چند ضلعی به صورت مدور در آمده و پاطاق گنبد به صورت عرق چینی بالا رفته است . بدنه پوشش ، مانند کاسه ای گلدار است که آن را به صورت واژگون قرار داده باشند.
این پوشش با مقرنس آجری تزیین شده که بدنه آنها حوضچه‌ها و دیوار با نقشه ظریفی گچبری و رنگ آمیزی شده است . نقشه هر قسمت با قسمت دیگر تفاوت دارد.
گوشوارها: در اضلاع شرقی و غربی مقصوره ، در وسط یک نما و در دو طرف آن ، دو درگاه با دیوار آجری زیبا و پوشش دوقوسی است که به طرف گوشوارها باز هستند.
دو گوشوارچشمه پوش با ستون‌های مضلع آجری تزیین شده اند . گوشوار شرقی مشتمل برنه چشمه درسه ردیف به وسعت 21×21 متر است که در آن دو محراب آجری وجود دارد و گوشوار غربی مشتمل بر شش چشمه در دو ردیف به وسعت از شمال به جنوب 21 متر و از شرق به غرب 23/12 متر است.
شبستان‌ها : مقابل ایوان صحنی وسیع وجود دارد که از سه طرف محصور به شبستان‌های زیبای چشمه پوشی است که به دوران فتحعلی شاه تعلق دارد. قدمت شبستان شرقی بیشتر است .
این شبستان دارای نه ردیف سه چشمه ای بر فراز هجده ستون شش ضلعی و نه ستون چهار ضلعی ، یعنی جرزهای جلوی صحن است که با درهای آهنی شیشه پوش محصور شده است .
شبستان غربی نیزدارای نُه درگاه درسه ردیف است ؛ ولی انتهای آن سردابی سراسری وجود دارد که از سوی " محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند" ملقب به " شهاب الملک " که بانی گلدسته‌های طلایی صحن عتیق در سال 1305 بود، احداث شده است .
در نتیجه کف شبستان یک متر بالا آورده شده که این عمل موجب کاهش جذابیت آن شده است.
شبستان شمالی به علت وجود ایوان شمالی ، از جلو به دو قسمت تقسیم شده که از هر طرف دارای دو چشمه است ولی از قسمت آخر که متصل به هم هستند ، پنج چشمه به عرض 11 و طول هر قسمت 49 متر بنا شده است.
ایوان شمالی : دربین شبستان‌های شمالی ، ایوانی به دهنه هفت ، عرض هفت وارتفاع 14 متر ازآثار دوره فتحعلی شاه – سال 1248 هـ. ق دیده میشود که دیوار آن مزین به کاشی خشتی است و روی آن به خط ثلث سفید سوره مبارکه منافقون و در پایان عبارت " کتیبه به خط محمدرضا الشریف القمی فی 1248" نوشته شده است .
در دوطرف آن دو چشمه و در قسمت بالا و دو طرف ایوان ، دوایوان فوقانی با پوشش مقرنس گچی با جرزهای آجری و لچکی‌های کاشی کاری معقلی وجود دارد .
سر در ورودی : در قسمت ورودی صحن مسجد از طرف غربی ایوان ، سر در ورودی به دهانه شش ، عرض دو وارتفاع هشت متر با جدار سفید کاری و پوشش مقرنس گچی از دوره فتحعلی شاه دیده میشود .
در قسمت کمر آن کتیبه ای کمربندی از کاشی خشتی زمینه لاجوردی قرار دارد و روی آن به خط ثلث ، آیات " یا ایها الذین امنوا اذا نودی للصوه ... و الله خیر الرازقین " و در پایان کتیبه جمله ، " قل الحاج شیخ عباس مصباح زاده 1381 قمری" خوانده میشود. در دو طرف ایوان ، جرزی آجری وجود دارد و در کنار آن از دو طرف ، صفه ای محرابی با پوشش مقرنس دیده میشود که از دو طبقه تشکیل شده است .
محراب ها: در مسجد جامع قم محراب‌های متعددی ، هر کدام برای منظور خاصی ساخته شده است . در یکی از شبستان‌های شرقی مسجد محرابی وجود دارد که در مکانی پایین‌تر از جایگاه نمازگزاران قرار دارد تا هم نشانه خشوع امام جماعت باشد و مهمتر از آن ، کسانی که در حیاط مسجد هستند ، هم سطح با امام جماعت قرار گیرند .
در داخل این محراب و روبه روی امام جماعت ، مشبک هایی وجود دارد که در فصول گرم سال مانند دستگاه تهویه هوا، هوای سرد ومطبوع را به داخل محراب هدایت می‌کند تا امام جماعت و نمازگزاران از هوای مناسب برخوردار باشند.
در دوسوی این محراب پله هایی وجود دارد که به جایگاهی منبر مانند منتهی میشود. ائمه جماعات پس از اقامه‌ی نماز و یا قبل از آن بالای این منبر مستقرمی شدند وبه ایراد وعظ و خطابه می‌پرداختند.
صحن مسجد: صحن مسجد زمینی مستطیل شکل است که چهار طرف آن با بناهای مسجد شامل گنبد، شبستان‌ها ، گوشواره ها، زیرزمین ، سر در ورودی و ایوان شمالی و جنوبی محصور شده است .
وسط صحن ، حوضی وجود دارد که بر زیبایی آن افزوده است . در گذشته در وسط حوض ، آب انباری وجود داشت که امروزه مسدود است .
در فصل تابستان ، مخصوصاً شب ها، نماز جماعت درصحن مسجد اقامه میشود ؛ زیرا دارای هوای مطبوع و لطیفی است .
زیرزمین مسجد : زیرزمین این مسجد به جز هوای مطبوع و دلپذیر، از ارزش خاصی برخوردار است و جلوه دیگری از هنر معماران ایرانی و اسلامی را عرضه می‌دارد . این زیرزمین در سمت غرب مسجد قرار گرفته و روی آن شبستان بزرگی وجود دارد .
زیرزمین به جز ستون‌های دیوار شبستان دارای هجده ستون است که اخیراً توسط سازمان میراث فرهنگی قسمتی ازآن مرمت شده است .
شاخص تعیین وقت نماز: از دیگر امکانات جالب توجه مسجد، شاخصی است که به وسیله آن می‌توان هنگام نماز ظهر را تعیین نمود . این شاخص از سنگی تشکیل شده که روی آن خطی به صورت مورب حکاکی شده است .
اگر آفتاب به وسط این شاخص نزدیک شود. نشان دهنده ظهر شرعی است . این شاخص در قسمت شمال مسجد روی تخته سنگی حکاکی شده است .
گنبد باشکوه مسجد: گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه‌ترین ، شگفت انگیزترین و رفیع‌ترین گنبدهای مساجد ایران است .
جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد.
باید فراموش کرد که برای ساخت این مسجد عظیم و با شکوه که حدود 6000 متر مربع وسعت دارد ، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار مانده است .
کتیبه‌ها : مسجد جامع قم دارای کتیبه‌های زیادی است . یکی از این کتیبه ها، کتیبه بالای ایوان جنوبی است که نویسنده آن " محمد حسین الشیرازی " بوده وآن را در سال 529 هـ .
ق نوشته است . متن این کتیبه ، قسمتی از سوره مبارکه نور است که با خطی زیبا با کاشی معرق ، منقوش شده است . این کتیبه به دستور مرحوم حضرت " آیت الله العظمی بروجردی " تجد ید بنا شد.
نکته جالب توجه این که کتیبه با خطی درشت نوشته شده ، به طوری که می‌توان از فاصله دور آن را به راحتی خواند . ارتفاع حرف " الف " این کتیبه تقریبا" یک متر است .
مشبک‌های بنا: قسمتهای زیادی از بناها وساختمان‌های مسجد جامع قم را مشبک‌های آن تشکیل می‌دهند. این مشبک‌ها حداقل دو فایده اساسی دارند؛ از طریق آنها نور کافی و مطلوب به درون بخش‌های مختلف ساختمان‌های مسجد راه می‌یا بد و از سوی دیگر برای تهویه هوا و خنک شدن قسمتهای مختلف بنا تأثیری قابل توجه دارند.
این مسجد درخیابان طالقانی شهر قم قرار دارد.
منابع :
http://www.qommiras.ir/
http://www.farsnews.com/
http://www.polibesoyeelm.blogfa.com/
http://www.shia-news.com/
http://www.tebyan.net/
