شهر تاریخی جرجان یکی از شهرهای بزرگ جهان اسلام به شمار می‌آمده که با شهرهایی همچون
ری، مرو و جندی شاپور برابری می‌کند. این شهر دارای معماری و شهرسازی بسیار پیشرفته ای بوده است که با کاوش‌های انجام شده، معلوم شد که بیش از هزار سال پیش دارای فاضلاب شهری، خیابان هایی با سنگفرش‌های منقش آجری و سیستم آبرسانی به خانه‌ها بوده که از طرح شهرسازی و وجود نقشه برای ساخت آن خبر می‌دهد.
آبگینه‌ها و سفال‌های ارزشمند کشف شده از دفینه‌های جرجان نیز موئید این مطلب می‌باشد که این شهر یکی از مراکز صنعت آبگینه و سفال در دوره‌های بعد از اسلام یعنی سده‌های پنج و شش هجری شمسی بوده است.
خرابه‌های شهر جرجان که امروزه در سه کیلومتری جنوب غربی شهر گنبدکاووس واقع شده است در زمان آبادی، هزار و دویست هکتار را در بر میگرفته که در قرن اخیر به دلایل مختلف مانند کاوش‌های غیرمجاز، توسعه کشاورزی و ساخت خانه‌های جدید، از بین رفته و فقط مساحتی در حدود دویست و پنجاه هکتار در دو طرف
گرگان رود از آن به جا مانده است.
در واقع این شهر در زمان سامانیان بر روی ویرانه‌های برجای مانده از شهری ساسانی بنا شد و به صورت چندضلعی نامنظم همانند شهرهای منطقه در قبل از اسلام ساخته شده است.
همه معابر اصلی و فرعی شهر با آجر و به صورت نقوش هندسی زیبا سنگفرش و چیده شده
...مشاهده کامل متن و شهر جرجان مانند همه شهرهای آباد منطقه، دیوارهایی برای حصارهای داخلی، خارجی و خندقی بین دو دیوار داشته که اهالی شهر را از گزند دشمنان مهاجم حفظ می‌کرد.
هر چند مصالح ساختمانی حصار شهر از آجر، سنگ و گچ بوده اما به دلیل تخریب شدید در سال‌های گذشته، از ارتفاع و عرض حصارها و خندق اطلاعی در دست نیست.
با بررسیهایی که از شهر جرجان صورت گرفته ثابت شده که این شهر از یک معماری و شهرسازی پیشرفته بهره مند بوده است.
از ویژگی‌های جالب جرجان، کانال فاضلاب سراسری بوده که این مسأله اهمیت فراوانی در بهداشت شهر داشته است. این کانال سرپوشیده، فاضلاب هر واحد مسکونی را از شهر خارج می‌کرده است.
عمق کانال فاضلاب سه متر و عرض آن یک متر و هشتاد سانتیمتر بوده که با آجر و به صورت طاق گهواره ای ساخته شده است.
همچنین واحدهای مسکونی دارای چاه‌های متعدد آب و آذوقه بوده و هر واحد مسکونی از کانال اصلی آب شهر مشروب می‌شد.
از آثار با ارزش معماری شهر جرجان ساخت خیابان‌ها و گذرهای آجری آن است که با ویژگی‌های خاصی در شهر ایجاد شده. ساخت هریک از خیابان‌ها که باتوجه به نیاز و اهمیت نقاط مختلف شهر صورت گرفته، تاکنون در کمتر شهرهای اسلامی دیده شده است.
خیابان‌ها و گذرهای شهر جرجان طرح شبکه بندی داشته و از شمال به جنوب و از شرق به غرب امتداد یافته و تقریباً همه شهر را در برمی گرفته است که می‌توان آن را نهایت ذوق و استادی معماران و شهرسازان جرجان دانست.
یکی از خیابان‌های کشف شده، خیابانی است که از دو نقطه شهر یعنی امامزاده یحیی (ع) شروع و به گرگان رود ختم می‌شده است. عرض آن ده متر و طولش از شمال تا جنوب شهر می‌باشد.
با کند و کاو این خیابان، حدود دویست متر از طول آن نمایان شده که بررسی‌ها نشان می‌دهد این خیابان در مجموع حدود دو کیلومتر طول داشته و مربوط به ساخت و سازهای عهد سامانی می‌باشد که به مرور زمان با بازسازی خیابان شکل آن تغییر یافته.
به این ترتیب که از قسمت‌های میانی خیابان برای کانال آب استفاده می‌کردند و با تعریض خیابان آن را به صورت بلوار مانند درآوردند که احتمالا، آب این کانال به ساختمان‌های اطراف خیابان منتقل می‌شده است.
خیابان دیگری هم از طرف شرق تا مقبره قابوس امتداد می‌یافته که این خیابان با آجر ساخته شده است و از نظر معماری قسمت‌های لبه خیابان مقداری مرتفع‌تر از قسمت‌های میانی بوده تا به هنگام باران، آب‌های زائد از قسمت‌های مرکزی به خارج سرازیر شود.
عرض این خیابان یه متر بوده است.
کشف خیابان‌های ذکر شده به علاوه دیگر گذرها و کوچه‌های شهر نشان می‌دهد که شهر جرجان در قرون میانی اسلام یک نقشه شهرسازی پیشرفته داشته است.
یکی دیگر از ویژگی‌های این شهر تاریخی، عبور گرگان رود از وسط شهر است، به این ترتیب شهر جرجان در دو سوی رودخانه واقع و به دو بخش نام‌های دهستان (شیعه نشین) و بکرآباد(سنی نشین) تقسیم شده بود که به وسیله پل‌های آجری به هم مرتبط بودند.
ارگ که در قرون اسلامی دهستان نامیده می‌شده در قسمت مرکزی شهر واقع شده و شکلی شش ضلعی داشته است. بناهای مذهبی و همچنین کارگاه‌های صنعتی شهر در میان و اطراف ارگ متمرکز بوده است.
در خرابه ای شهر جرجان تپه‌های تقریبا مرتفعی وجود داشته که در کاوش‌های غیرمجاز یک قرن اخیر از بین رفته است. اما در یکی از این تپه‌ها آثار ساختمانی یک تالار ستوندار و کوره‌های آهنگری به دست آمده است.
به نظر می‌رسد این کارگاه‌های صنعتی اغلب در جنب خیابان‌های اصلی شهر قرار داشته اند. صنعت شیشه و سفال گری از معروف‌ترین صنایع شهر تاریخی جرجان می‌باشد که نمونه هایی از آن هم اکنون در موزه‌های معروف داخلی و خارجی نگهداری می‌شود و یکی از بزرگترین گنجینه‌های یافت شده از شهرهای اسلامی زمان قدیم است.
هرچند شهر تاریخی جرجان در حملات مغول به سال ششصد و هفده هجری قمری از بین رفت اما از خرابه‌های به جای مانده این شهر هنوز شکوه و عظمت آن آشکاراست و تنها نماد برجای مانده از این شهر تاریخی یعنی "برج گنبدقابوس" گواهی براین مدعاست.
منابع :
http://www.gonbadcity.ir/
http://www.beytoote.com/
http://www.mehrnews.com/
http://istta.ir/
http://azadtarikh.blogfa.com/
