حرم امام رضا (ع)

مشهد واژه مختصر مشهد الرضا و به معنی محل و مکان شهادت و نام شهری است که به مرکزیت مدفن امام رضا (ع) در سناباد شکل گرفته است.
در آغاز قرن سوم در قسمتی از قدیمی‌ترین بخش مشهد کنونی، در قریه ای به نام سناباد واقع در حاشیه نوغان از ولایت توس، کاخ حمید بن قحطبه ( والی سابق خراسان ) در وسط باغی بزرگ و سرسبز واقع شده بود که در آن زمان به دلیل وجود مدفن هارون الرشید، خلیفه عباسی، به بقعه هارونیه شهرت داشت.
درسال 203 هـ.ق. پیکر مطهر امام رضا (ع) در همان بقعه به خاک سپرده شد و این مکان مشهد الرضا نام گرفت.
مشهد در دو قرن اول پیدایش چندان شناخته شده نبود، اما به عنوان مکانی مذهبی مورد احترام بود. در دوران امارت امیر عبدالرزاق توسی از حکمرانان سامانی و سوری بن معتز، در جهت آبادانی مشهد اقداماتی به عمل آمد.
در قرن پنجم نیز به توسعه و تجهیز حرم امام توجه شد و در قرن‌های بعد به تدریج مشهد الرضا به صورت شهرکی مذهبی در آمد. با تهاجم ترکمانان در 499 ق. برج و باروی مشهد ...مشاهده کامل متن تخریب شد.
اما به بنای حرم آسیبی نرسید و پس از غائله 510 ق . که عده زیادی در مشهد به قتل رسیدند و خرابی مختصری ایجاد شد، عضدالدین فرامرز علی حاکم وقت مشهد، حصار جدیدی به دور مشهد الرضا احداث کرد و در عهد سلجوقیان نیز با اقدامات عمرانی ابوطاهر قمی بیش از پیش بر جمعیت و رونق مشهد افزوده شد.
از این زمان تا مدتی مشهد از تهاجم و تخریب به دور ماند و در حملات ویرانگر ترکمانان به توس در 548 ق. به این شهر آسیبی نرسید. درعهد خوارزمشاهیان نیز مشهد مورد توجه امرا و حکام بود.
درجریان یورش‌های مغولان به توس، مشهد به عنوان منطقه امن از خرابی به دور ماند و با جذب مهاجران پناهنده بر جمعیتش افزوده شد. تهاجم سپاهیان ایرانشاه تیموری در 791 ق.
به توس و تخریب و ویرانی آن سبب افزایش مهاجرت به مشهد شد.
درعهد شاهرخ میرزا مشهد گسترش زیادی یافت و حصار جدیدی به دور شهر کشیده شد. در این زمان مشهد به عنوان پایتخت مذهبی مورد توجه قرار گرفت و در عهد حکمرانی بایسنقر میرزا و دیگر امرای تیموری اقدامات زیادی درجهت توسعه و تزیین حرم و شهر مشهد صورت پذیرفت.
با احداث مسجد جامع گوهرشاد و رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ و مدارس بالاسر و پریزاد و مسجد شاه و چهار باغ و احداث بناهای دیگر در اطراف حرم و داخل شهر، مشهد به تدریج به شهری پر رونق مبدل گردید.
از اواخر عهد تیموریان و در دوره صفویه مشهد بارها مورد تهاجم ازبک‌ها واقع شد. درسال 977 ق . در پی حمله سپاه عبدالمؤمن خان ازبک بیش‌ترین صدمه به حرم مطهر وارد آمد و اشیا و اموال خزانه حرم و تزئینات آن به یغما رفت و عده زیادی به قتل رسیدند و مشهد تخریب شد.
اما به واسطه توجه شاهان و امرای صفویه خرابی‌ها جبران شد و در جهت توسعه بناهای اطراف حرم اقدامات جدی به عمل آمد؛ صحن عتیق به صورت یک مجموعه چهار ایوانی بنا شد و بناهای جدیدی از جمله گنبد الله وردیخان و مناره صحن عتیق احداث شد و مطلا سازی گنبد و تذهیب و کاشیکاری و کتیبه کاری در بخش‌های مختلف حرم، شکوه و رونق تازه ای به اماکن رضوی بخشید.
با ایجاد مدارس و آب انبار و حمام و کاروانسراها و دیگر تأسیسات شهری و تأمین آب شرب و بنای مساجد و احداث خیابان اصلی، مشهد گسترش بیشتری یافت و بر جمعیت آن بیش از پیش افزوده شد و به عنوان قطب مذهبی ایران مطرح گردید.
در دوره افشاریه نیز مشهد به عنوان مرکز سیاسی و مقر فرمانروایی مورد توجه قرار گرفت و با ایجاد سقاخانه اسماعیل طلایی و طلاکاری ایوان و مناره قدیمی و احداث مناره ایوان عباسی و ساخت ضریح جواهرنشان و اختصاص موقوفات و انتظام امور ابنیه رضوی، مشهد و حرم رضوی از رونق بیشتری برخوردار شد.
در اواخر عهد افشاریه جواهرآلات ضریح و حرم در درگیری‌های جانشینان نادر شاه غارت شد.
در عهد قاجاریه بخش‌های دیگری بر اماکن متبرکه افزوده شد و صحن نو ( آزادی ) احداث شد و با ساخت و نصب ضریح فولادی و در‌های طلا و نقره و منبت کاری رواق دارالحفاظ و نصب اولین ساعت شماطه ای و ایجاد کارخانه برق و توجه به امور رفاهی زائران و زیباسازی شهر، بر آبادانی و رونق مشهد افزوده شد.
در این دوران نیز مشهد بارها مورد تهاجم ترکمانان قرار گرفت و با شورش سالار و رخدادهای دیگر از قبیل به توپ بسته شدن حرم (1320 ق) و اشغال شهر در جنگ جهانی اول، صدمات و خسارات زیادی بر حرم و شهر وارد آمد.
در دوران پهلوی نیز بناها و خیابان‌های جدید در مشهد ایجاد و صحن موزه بنا شد و ساختمانی برای کتابخانه آستانه ساخته و رواق‌های دارالشرف، دارالزهد و دارالسرور بنا گردید و میدانی در اطراف حرم مطهر احداث شد و با ایجاد خیابان ها، محلات میادین، مدارس جدید، بیمارستان‌ها و فراهم ساختن امکانات بهداشتی، خدماتی و فرهنگی شهر مشهد گسترش یافت.
ایجاد فرودگاه، ایستگاه راه آهن و جاده‌های مواصلاتی زمینه را برای جذب بیشتر زائران و مسافران فراهم کرد و برای رفاه زائران و مسافران مراکز مختلف رفاهی از قبیل هتل‌ها و مهمانپذیر‌ها در نقاط مختلف مشهد به ویژه اطراف حرم مطهر احداث گردید.
از جمله مهم‌ترین رویدادهای مشهد در این دوران، واقعه مسجد گوهرشاد، جنگ جهانی دوم و انقلاب اسلامی بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شهر مشهد مقدس به عنوان مهم‌ترین قطب زیارتی کشور بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و امکانات فرهنگی، رفاهی و خدماتی گسترش چشمگیری یافت.
با اجرای طرح جامع در اطراف اماکن متبرکه و احداث صحن‌های جدید قدس، جمهوری اسلامی و صحن جامع رضوی و رواق‌های جدید دارالولایه، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالاجابه و بست‌ها و دیگر بناها، بر وسعت و زیبایی اماکن متبرکه رضوی افزوده شد و مشهد مقدس بیش‌تر مورد توجه زائران و مسافران قرار گرفت.
افزایش روز افزون زائران و مسافران باعث شد تا در مشهد مقدس طرح‌های بزرگ رفاهی، خدماتی و فرهنگی به اجرا در آید.
بر اساس قراین و پژوهشهایی که محققان انجام داده اند، ضریح کنونى پنجمین ضریحى است که بر روى قبر مطهر امام رضا علیه السلام نصب شده است. تاریخ و مشخّصات هر یک از این ضریح هاى پنجگانه عبارتند از:
ضریح اول
نخستین ضریح، ضریحى چوبى، با تسمه هاى فلزى و پوشش طلا و نقره بوده است که در اواسط قرن دهم یعنى در دوران شاه طهماسب صفوى به سال 957 ق.
ساخته و بر روى صندوقچه چوبى نصب شده است. در کتیبه دور این ضریح، سوره هل اتى به خط ثلث شیوا مکتوب بوده و در کتیبه طلایى سردر آن، تاریخ نصب نوشته بوده است.
ضریح دوم:
ضریح مرصّع فولادى، معروف به ضریح نگین نشان است که در سال 1160 هجرى به آستانه مقدس تقدیم و بر فراز قبر مطهر نصب شده است. بر اساس شواهد تاریخى، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضا قلى میرزا، فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوى است.
این ضریح فولادى و بدون سقف بوده و پنجره‌ها و شبکه هاى چهار طرف آن با گوى‌ها و ماسوره هایى مزیّن به یاقوت و زمرّد آرایش یافته که شمار آن به دوهزار مى رسیده است.
ضریح سوم:
در روزگار سلطنت فتحعلى شاه قاجار، ضریحى فولادى و ساده به ابعاد 3متر در4متر و با ارتفاع 2متر ساخته و روى ضریح نگین نشان نصب مى شود. سقف این ضریح با چوبهایى طلاکوب پوشش یافت و در طرف پایین پاى مبارک، درِ مرصّع تقدیمى شاه قاجار نصب شده بود.
ضریح چهارم:
در سال 1338 شمسى، ضریح سوم برداشته شد و به موزه انتقال یافت و به جاى آن، ضریحى جدید نصب گردید؛ هر چند هنوز ضریح دوم در جاى خود قرار داشت.
ضریح چهارم که به ضریح شیر و شکر معروف است، تا سال 1379 شمسى برپا بود. درباره این ضریح و مشخصات آن:
طرف قرارداد آستان قدس رضوى براى ساخت این ضریح و ناظر اجراى آن، مرحوم سید ابوالحسن حافظیان بود و استاد هنرمند، حاج محمدتقى ذوفن اصفهانی، با همراهى شمارى از استادان، طراحى و اجراى ساخت ضریح را طى قراردادى که در سال 1336 منعقد شد، پذیرفت.
ضریح جدید به تاریخ 14 شعبان سال 1379 هجرى قمرى، برابر با 22 بهمن ماه 1338 هجرى شمسى به جاى ضریح پیشین نصب شد.
ضریح پنجم:
در سال 1372 شمسى و در پى سایش و فرسودگى بخش هایى از ضریح چهارم و با توجه به روى آوردن روزافزون زائران و دلباختگان حرم مطهر رضوى، لازم دیده شد که ضریح جدیدى که داراى استوارى و استحکام بیشترى باشد، ساخته شود و به جاى ضریح پیشین نصب گردد.
بدین منظو به کوشش آستان قدس رضوى، کارشناسان زبردست و هنرمندان تواناى ایرانى گرد آمدند و با گزینش طرح استاد محمود فرشچیان، کار ساخت ضریح جدید را آغاز کردند.
پس از هفت سال کار پیاپى، سرانجام در روز سه شنبه 16 اسفند سال 1379 شمسى برابر با عید قربان سال 1421 هجرى قمرى، ضریح جدید براى زیارت مشتاقان آماده شد و پس از حدود دو ماه بسته بودن گرداگرد حرم مطهر، چشم زائران شیفته به بقعه منور امام روشن گردید.
کار اصلى طرّاحى این ضریح را استاد محمود فرشچیان، نامورترین نگارگر معاصر ایران در عرصه جهانى، به صورت افتخارى انجام است. خوشنویسى آیات قرآن و دیگر نوشته هاى ضریح نیز همه اثر خامه هنرمند توانا، سید محمّد موحّد است.
گنبد مطهر
مشخص‌ترین نماد و نشانه بیرونى حرم مطهر امام رضا علیه السلام، گنبد طلایى آن است که مجاوران و مسافران با دیدن آن بناى بشکوه، سلام ودرودى بر هشتمین امام نثار مى سازند.
بنا بر نقل کتب تاریخى، نخستین گنبد بر فراز مزار قدسى حضرت امام رضا علیه السلام، به فرمان سلطان سنجر سلجوقى (511ـ552 ق.) و به کوشش وزیر وى؛ شرف الدین قمى ساخته شد.
جنس آن گنبد از کاشى بود. گنبد آغازین همان است که اینک از داخل حرم مطهر دیده مى شود و سطح مقعّر و مقرنس آینه کارى آن پیداست.
در دوران شاه طهماسب صفوى، پس از جمع آورى خشتهاى کاشى، گنبدى با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدى است که امروزه در نماى بیرونى به چشم مى آید.
در شورش ازبکها، خشتهاى طلاى گنبد به چپاول رفت.
در سال 1009ق که شاه عباس صفوى از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده رهسپار مشهد گردید، مدتى در مشهد اقامت گزید و دستور داد که گنبد مطهر، بار دیگر با خشتهایى از مس و روکش طلایى پوشیده شود و این کار به دست کمال الدین محمود یزدى به تحقق پیوست.
بر پایه آن چه در کتیبه گنبد دیده مى شود، این کار در سال 1010ق آغاز شده و در سال 1116ق به پایان رسیده است. متن کتیبه گنبد اثر خامه خوشنویس نامدار ایرانى علیرضا عباسى است.
گلدسته‌ها در مجموعه قدیمى حرم مطهر تنها دو گلدسته قرار داشت، که اکنون یکى از آنها در نزدیکى گنبد و دیگرى در مقابل آن، یعنى بالاى ایوان عباسى در شمال صحن عتیق(انقلاب) دیده مى شود.
سایر گلدسته ها:
گلدسته ایوان عباسى، گلدسته هاى مسجد گوهرشاد، گلدسته هاى صحن جمهورى اسلامى، گلدسته هاى صحن امام خمینى.
برجهاى ساعت
دو برج ساعت که یکى در بالاى ایوان ورودى غربى همان صحن، و دیگرى در ایوان جنوبى صحن نو(آزادى) دیده مى شود.
به سال 1278در زمان مظفّرالدین شاه قاجار، یک دستگاه ساعت که داراى چهار صفحه بود و زنگ بسیار رسایى داشت به آستانه مقدّسه اهدا شد.
در سال 1336 نیز ساعت جدیدى با چهار صفحه بزرگ و شماره هاى نمایان فارسى خریدارى شد و در برج ساعت نصب گردید.
نقاره خانه
نواختن نقاره از زمانهاى قدیم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بوده است از نشانه هاى تاریخى چنین برمى آید که در قرن دهم، نواختن نقاره معمول بوده است.
بناى جدید و چشمگیر نقاره خانه، با ظرافت و شکوه خود، از دیدنى‌ترین بخشهاى حرم مطهر است. نقاره زنان هفت نفر هستند که سه نفرشان بر طبل مى کوبند و چهار نفر در شیپور مى دمند.
منبع :https://fa.wikipedia.org\
http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=485#5
http://farhangi.um.ac.ir/portal/?q=node/1886