بقعه سید رکن الدین

این بقعه باشکوه در نزدیکی مسجد جامع یزد قرار دارد و از شاهکارهای معماری اسلامی قرن هشتم هجری محسوب می‌شود.
بنای فعلی آرامگاه، که اتاق گنبد داری از مدرسه قدیمی سید رکن ­الدین است، بخش کوچکی از یک مجموعه بسیار وسیع شامل مدرسه، رصدخانه، کتابخانه، مسجد، بیت الادویه، دارالشفا و خانقاه می‌باشد.
بقعه سیّد رکن الدّین بازمانده آن مجموعه وسیع است، که در اصل گنبد مدرسه رکنیه بوده و گاه برخی از مردم یزد از آن به عنوان مسجد سیّد رکن الدّین یاد می‌کنند.
همچنین به اعتبار رصدخانه آن، به نام "مسجد وقت و ساعت" نیز نامیده شده است.
نقشه بنای باقی مانده عبارت است از مربعی که طول ضلع داخل آن حدود یازده متر و هشتاد و شش سانتیمتر و ضلع خارج آن چهارده متر و شصت سانتیمتر با ضخامت دیوار یک متر و چهل سانتیمتر، که دارای یک درب ورودی است.
بر فراز بقعه، گنبدی بر روی گردنی استوانه‌ای شکل بلندی استوار شده و چندین نورگیر بر روی گردنه­‌های بلند آن ایجاد شده است. کاشیکاری سطح خارجی گنبد، از آثار سالهای اخیر می‌باشد، اما از تعریفی که مؤلّف تاریخ یزد از آن کرده، معلوم می‌شود که در اصل سراسر با کاشی سبز رنگ پوشیده شده بوده است.
این گنبد از نوع دو پوسته پیوسته بوده و بر روی چهار فیلپوش و شکنج­های رسمی و دوال و رف نهاد شده ...مشاهده کامل متن است. داخل بقعه از نظر فراوانی تزیینات، یکی از پرکارترین نمونه­‌های موجود به شمرده می‌شود.
بناهای مختلفی، بقعه را در میان گرفته که احتمالا برخی از آن‌ها باید برروی دیوارها و پایه‌های واحدهای بناهای وابسته به بقعه یا مدرسه اصلی ساخته شد باشند.
در نمای شمالی ساختمان هنوز بخشی از نماسازی تزیینی اصلی بنا با وجود آسیب‌های شدید قابل تشخیص است.
سر در ورودی بقعه از جهت شمال دارای کتیبه‌ای از گچ بوده که مقدار کمی از آن به جا مانده است. این کتیبه، دو ردیف نوشته به خط کوفی داشته و قسمت زیرین آن، گل و بوته بوده و هنوز کلمه مستقیما از آن کاملا باقی است و طبعا از آیات یکی از سوره‌های الملک، النساء‌، انعام و یا فتح می‌باشد.
و پلبر، تاریخ این کتیبه را سال هفتصد و بیست و پنج هجری قمری ثبت کرده است.
در هر ضلع از بقعه، سه طاقنما، یکی بزرگ در وسط و دوتا کم عرض در دو جانب آن با قوس‌های تیزدار طرح شده ­اند. بالای تیزه طاقنماها، یک گنجینه گچبری پهن دور تا دور بر روی چهار ضلع نقش بسته است که در آن، سوره "یس" تا آخر آیه 13 به خط ثلث خوانده می‌شود.
داخل طاقنماهای هر یک از ضلع‌های چهارگانه، نقش‌های ترنج، و در زیر تیزه قوس آنها، تزیینات مقرنس گونه نقش ­اندازی گردیده است.
نقاشی‌های روی دیوارها به رنگ آبی، سبز، قهوه‌ای و طلایی انجام شده و گچبری ­ها از برجستگی‌های بسیار کمی برخوردار هستند. در مقرنس کاری زیر تیزه طاقنماها چنان کار شده که گویی مقرنس ­ها برجسته اند.
شدت تزیینات به حدی می‌باشد که به اعتبار جنبه‌های معماری بنا را تحت الشعاع قرار داده است.
محراب بنا نیز دارای تزیینات چشمگیری است و در قسمت بالا و در زیر تیزه قوس آن دارای تزیینات مقرنس گونه است. از ویژگی‌های این محراب، وجود حاشیه پهن کتیبه سه جانب آن می‌باشد که سه کتیبه در یک حاشیه جا داده شده است، که یکی به خط ثلث و به گونه دو رویه شامل سوره " انسان" و دیگری، کتیبه کوفی دو رویه از آیات قرآنی و سرانجام، تکرار عبارت "الملک لله" به خط کوفی ریز در بالای کتیبه کمربندی ثلث می‌باشد.
بخش کاربندی زیر گنبد شامل چهار فیلیبوش و شکنج­های رسمی و دوال و رف اجرا شده و خیره کننده است. داخل فیلیبوش‌ها که به صورت دو مثلث چسبیده به هم نموده شده‌اند، عبارت قرآنی "فسکیفیکهم الله و هو السمیع العلیم" (بخشی از آیه 137 سوره بقره) به خط کوفی تزئینی زیبا که ترنج گونه‌ای را می­ نماید، نقش ­اندازی شده است.
در بالای فیلیبوش ­ها و شکنج­‌های میانشان، بخش دوم کاربندی زیر گنبد مرکب از شانزده شکنج یا طاقنما گونه قرار گرفته که درون آنها، طرح ­های زیبایی از خط کوفی پیچ­دار تزیینی شامل عبارت­های "القدرةلله"، "القوت­لله، الحکمةلله"، "السلطان­لله"، "القضاءلله"، "الکرم لله"، "المنةلله"، العزّةلله"، "الشکرلله" و "الملک ­لله" نقش بسته است.
در بالای این تاب‌های تزیینی، در ساقه گنبد، کتیبه کمربندی به خط کوفی تزیینی شامل سوره "فتح" تا آخر آیه پنجم طرح شده است. زیر سقف گنبد نیز شمسه زیبایی با شعاع‌های تزیینی خوش نقشی زینت یافته است.
پیرامون شمسه را دوازده ترنج لاجوردی رنگ فراگرفته که یک درمیان در داخل آن‌ها و به خط ثلث، سوره "تین" و به خط کوفی، سوره "اخلاص" نوشته شده است.
با توجه به اهمیت رصدخانه مدرسه، مطالبی از "تاریخ یزد" نوشته قرن نهم هجری درباره آن می‌آوریم که مدرسه رکنیه را "امّ البقاع مدارس یزد" نامیده ودرباره رصدخانه آن می‌نویسد: "بر مقابل مدرسه رصدی ساخته و دو منار کوچک بر دو طرف آن مبنی شده و بر سر یکی مرغ روئین نهاده که چون آفتاب طالع می­ شود آن مرغ رو به آفتاب می­ کند و هر چه که آفتاب برمی­ آید، او روی به آفتاب دارد بر آن جانب.
در بالای چرخ، دایره‌ای کشیده در موضع قمر، هر روز در هر منزل که باشد، از شرطین و بطین و ثریا و دهران و هقعه و هنعه و ذراع و نثره و تارث و بطن الحوت نموده و سی دایره برگرد دایره قمر نهاده که هر یک روز از ماه بگذرد، دایره سفید سیاه شود تا آخر ماه و دوازده خانه بر یمین و دوازده خانه بر یسار چرخ ساز داده که دوازده دایره یمین هر یک ساعت که گذرد، از دریچه‌ای که در تحت او ساخته، مرغی روئین سر بیرون کند و مهره از دهن در طاسی که زیر آن دریچه نهاده است، بیندازد و آن چرخ به گردش درآید و چون یک تخته از آن دوازده گانه یمین رصد سیاه شود، ساعتی گذشته باشد و در وقت صبح و پیشین و پسین و شام و خفتن، چون مرغ مهره در آن طاس اندازد و آن چرخ به گردش درآید و در اندرون رصد طبلی زده شود، در بالای آن منار عَلمی ظاهر شود و طبل زده شود و بر بالای علم خروش و آواز طبل فرو نشیند، و بر بالای دایرة قمر، دایرة خمسة متحیره باشد و منسوبات هر روز به آن کواکب نموده و اساس روزها نوشته و اندرون رصد، تنوره مسین پر آب می‌کنند و لنگری به زنجیر آویخته بر روی آب و به طریق اصطرلاب در پایین آن تنوره نهاده و از عصاره او آبی بیرون می‌­آید و در چاه می­ریزد و هر چند از آب کم می­شود، آن لنگر فرو می­رود و قریب صد و پنجاه طناب هر یک برابر دوازده ساعت روز و شب دو سوراخ کرده و هر شب هر ساعت چراغی نهاده می­ شود و هر ساعت که از شب می­گذرد، چراغ باز نشانده می­ شود.
در میان رصد، چرخ چوبین منقّش نداده و سیصد و شصت قسمت کرده و در هر قسمتی، سمتی درجه‌ای ساخته، محل آفتاب هر روز در درجه‌ای می­ نماید که آفتاب کدام درجه است و دوازده برج نموده و هر درجه به حروف ابجد نهاده، و در هر دایره‌ای که در چهار گوشه چرخ نهاده، سی خانه و ماه ترکی و عربی و فارسی و رو می­ نموده که هر روز معلوم می‌شود چند روز از ماه مذکور گذشته.
هم اکنون در یزد محله‌ای به نام "وقت و ساعت" موسوم است و میدان واقع در آنجا را نیز به "میدان وقت و ساعت" نام می­ برند. این نام، یادگاری از رصد سید رکن­الدین می‌باشد، رصدی که متاسفانه هیچ اثری از آن باقی نمانده است.
این تسمیه در تاریخ جدید یزد که نزدیک یک قرن پس از تألیف رصد، تألیف شده نیز آمده است. در جامع مفیـدی، تألیف قرن یازدهـم، نام محلّه وقت ساعت و میدان وقت ساعت ذکر شده و معلوم می‌شود که در آن زمان این میدان وجود داشته است.
سال تأسیس این رصد در دو کتاب تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد، سال هفتصد و بیست و پنج هجری قمری ضبط و در هر دو گفته شده است که پنجره‌ای چوبین بر پائین چرخ نهاده بوده‌اند که به اصطلاح مؤلف تاریخ یزد به خط معقلی در هم نشانده عبارتی حاوی نام سازنده رصد در آن ساخته شده بود.
طاق گچ کاری داخل قبر سید رکن الدین ، از نوع تاق سرپهن است. در طرح‌های تاق و حاشیه‌های کتیبه ­دار این مقبره، بریدگی کم عمق می‌باشد و خطوط کتیبه‌ها و نوشته‌ها پیچ و تاب کتیبه­‌های برجسته را ندارند، زیرا حروف کتیبه متمایل به خطوط راست است و طرح زمینه یا به کلّی از بین رفته یا به حداقل رسانیده شده است.
مقبرة سید رکن الدین دارای تزیینات گچ کاری به جلال کاشیکاری­‌های پرآرایش قرن سیزدهم و چــهاردهم در ایران می‌باشد.
در کتــاب مـعماری اسلامی، نوشته پاپادوپولو، درباره مقبره سید رکن­الدین چنین آمده است: "این آرامگــاه باشکوه که گنبـد آن بسیار بلند است، دارای زیباترین نمونه ­های کتیبه­‌های رنگ­ آمیزی شده می‌باشد.
دیوارها و تاق ­ها و گنبد آن با خطوط کوفی بسیار ماهرانه و ظریفی زینت یافته است. به همین ترتیب، شکل­‌های برگ سان ادامه دهنده مضمون کهن درخت زندگی که بر گرد خورشیدی مرکزی گنبد را می­ آراید.
در واقع تماما با خط کوفی باشکوهی ترسیم شده است. برعکس بر روی ساقه گنبد، کیفیت تحسین ­آمیز ترسیمی و حرکتی بدان گونه که برخی از نقاشان امروز در جست و جوی آنند، با قدرت آزادی شکار و نسبتا ماهرانه فورا جلب نظر می­ کند.
استاد ایرج افشار، درباره مقبره سید رکن الدین چنین می­نویسد:
"سید رکن الدین برای تأسیسات علمی و خیریه خود که در یزد و اصفهان و ابرقو و کازرون و قم و کاشان و حدود این شهرها قرار داشت، موقوفات بسیار در سراسر خاک یزد و جز آن وقف کرده بود، اما اکنون از آن همه تأسیسات متعدد و بزرگ که در وقف نامه آمده و در تواریخ یزد هم به آن‌ها اشاره شده است، به جز بنای مسجد جامع یزد و مسجد مصلای عتیق که باقی مانده‌اند، و همین طور گنبدی از مقبره‌اش که محل دفن او است، "مدرسه" برجای مانده است و این هم علی الظاهر به مناسبت آن است که مرقدش از قدیم الایام زیارتگاه شده بود.
نسب شریف سید رکن ­الدین به اتفاق نقل همه ­ی علمای انساب با چهارده واسطه به امام ششم منتهی می‌­شود که از قرار ذیل است: سیّد رکن الدّین محمّد بن قوام الدّین محمّد بن نظام الدّین علی بن ابی محمّد شرفشاه بن ابی المعالی عربشاه بن ابی محمّد بن ابی الطیّب زید بن ابی محمّد حسن بن احمد بن عبیدالله بن أبی جعفر محمّد بن علی ابی الحسن بن عبیدالله بن احمد الشعرانی بن علی العریضی بن امام جعفرصادق (ع) .
علّامه نسّابه ابن عنبه، متوفای 828 ﻫ .ق نخستین کس از علمای انساب است که به نام و نسب او پس از ذکر فرزندش سیّد شمس­الدّین مبادرت نموده و از او به عنوان السیّد الجلیل رکن ­الدین محمّد یاد می­ کند.
همین نسب­نامه را ابن مهنّا و عمیدی نسّابه ذکر نموده‌اند. منتهی علاوه بر لقب او رکن الدین، زکی­ الدین را نیز افزوده است. علّامه نسّابه ضامن بن شدقم، نام پدر سیّد رکن الدین را قوام­ الدّین محمّد و جدّش را با عنوان سیّد نظام الدّین شرف شاه کان نقیبا رئیساً نام می­برد.
علّامه سید جعفر اعرجی، و سید عبدالرزاق کمونه نیز شجره نامه فوق را با الفاظی که ابن عنبه در شأن سیّد رکن الدّین گفته بیان داشته‌اند.
در کتاب نزهة العیون پس از ذکر نسب شریف وی می‌­نویسد: رکن الدین محمّد القاضی النقیب، او سه فرزند به اسامی، سید شمس الدین محمّد، عصمه نسب و ماجان داشت که مادر همه‌ی آنها اصلان نسب دختر مجد الدّین ابوالفخر بن شمس الدّین بود.
سیّد ابوالمکارم رکن الدّین محمّد قاضی حسینی در حدود سال 658 ﻫ . ق در یزد به دنیا آمد. پدرش سیّد قوام الدّین محمّد (علی) از ریاضی دانان و نقبای یزد بود.
از این رو سیّد رکن الدّین معارف علوم و ریاضی را از پدر آموخت و به رشد و بالندگی رسیّد.
پس از فوت پدر تمام دارائی‌های وی به او منتقل شد و توانست با اتکاء‌به وجهه علمی و اجتماعی و مالی، آثار خیر در نقاط مختلف یزد به وجود آورد و وقفنامه‌ای برای موقوفات خود به نام "جامع الخیرات" تنظیم نمود.
سیّد رکن الدّین از سادات بسیار جلیل القدر، و سیّدی بزرگوار و از عالمان بزرگ یزد بود. او قاضی شهر یزد و مورد رجوع عموم اهالی در زمان خود بود و در محلّه "وقت و ساعت" زندگی می­ کرد و بنیانگذار کتابخانه و مدرسه‌ای در آن محله بود.
به دلیل اینکه شوکت و اقتدارش در بین عامه مردم زبانزد بود، بعضی دشمنان در واقعه قتل یک زردشتی به دروغ او را متهم می‌کنند و همین امر سبب خشم اتابک یوسف شاه، حاکم یزد، می‌شود و وی را دستگیر کرده و پس از زدن هزار تازیانه وی را در بند کشیده در چاهی در خورمیز، واقع در چند کیلومتری مهریز، محبوس می‌کنند.
این اثر در تاریخ پانزدهم آذر هزار و سیصد و چهارده با شمارهٔ ثبت دویست و چهل و شش به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع :
http://neqabat.persianblog.ir/
http://fa.wikipedia.org/
http://www.imam-sadegh.org/
http://www.negahmedia.ir/
http://www.saryazd.net/