رصدخانه الغ‌بیگ در
سمرقند توسط الغ‌بیگ امیر تیموری ساخته شد. این رصد خانه بنا به عقیده بسیاری از کارشناسان یکی از بهترین رصدخانه‌های جهان اسلام و بزرگترین آنها در آسیای
میانه بوده است.بزرگترین ستاره شناسان آن عهد از جمله غیاث‌الدین جمشید کاشانی و علی قوشچی در این رصدخانه به تحقیق پرداخته‌اند.
این رصدخانه که با ثبت 1018 ستاره در دنیا معروف شده است توسط ویاتکین در آغاز قرن بیستم کشف گردید. او طی حفاری‌هایش به ربع دایره بزرگی با شعاع 40 متر رسید که امتداد آن دارای ارتفاع 33 متری بود که از طریق آن، خورشید، ماه و سایر اجرام آسمانی دیگر رصد میشده است.این دالان با شیب تندی به پایین می‌رود و تا عمق 10 متر می‌رسد.
یک جفت ریل سنگی در طول این دالان منحنی شکل قرار گرفته که محل حرکت ابزار و آلات رصد بوده است. جای چفت و بست بر روی سنگ‌ها به خوبی دیده می‌شود و بر روی ریل‌ها به فاصله 80 سانتی‌متر از هم، حروفی مانند بط، نط حک شده است.
ادامه فعالیت‌های اکتشافی ویاتکین را، ششکین روسی بر عهده گرفت و در سال 1948م.، او بود که به نتایج نهایی رسید. ویاتکین طبق وصیتش در آستانه درب ورودی رصدخانه دفن گردیده است.
الغ‌بیگ ستاره‌شناس بزرگ دانشگاهی در سال ۱۴۲۰ میلادی در
سمرقند به اسم مدرسه الغ‌بیگ ایجاد
...مشاهده کامل متن نمود. این دانشگاه تبدیل به یک مرکز بزرگ علمی شد. الغ بیگ تنها از دانشمندان مشهور زمان و کسانی که خود در سطح اعلای علمی آنها اطلاع داشت برای تحقیق در این مدرسه دعوت کرد.
در پر رونق‌ترین زمان، حدود ۶۰ تا ۷۰ محقق در این مدرسه مشغول تدریس بودند. در سال ۱۴۲۴، ایشان رصدخانه را جهت کمک به رشته ستاره‌شناسی تاسیس نمود که ساخت آن بعد از پنج سال تکمیل شد.
بیگ دانشمند و دستیار خود علی قوشچی را به مسئولیت رصدخانه انتصاب نمود. قوشچی تا کشته شدن الغ بیک مسئول این رصدخانه بود. از محققین دیگر این مرکز، غیاث‌الدین جمشید کاشانی و قاضیزاده رومی بود که مسئول دانشگاه و رصدخانه بعد از علی قوشچی شد.
رصد خانه از اواسط قرن پانزدهم رو به ویرانی نهاد و در حفاری‌ها بخشی از پی‌ها و بخش مدفون شدهٔ کشف شد.
رصدخانه در سال ۱۴۴۹ توسط متعصبین مذهبی تخریب گشت و در سال ۱۹۰۸ بود که توسط یک باستان شناس روسی ویاتکین از طریق وقفنامه‌ای که محل دقیق رصدخانه را ذکر نموده بود کشف شد.
در حین کاوشهای باستانشناسی ویاتکین یکی از وسایل نجومی رصدخانه را پیدا کرد، که قوسی برای معین نمودن ظهر است.این بنا به صورت مدور دو طبقه‌ای به قطر ۴۸ متری است که محورهای میانی آن دقیقاً با چهار جهت اصلی جغرافیایی روی نصف النهار سمرقند تطبیق می‌کند.
تالارها ی کار در طبقه همکف و زاویه یاب فخری برای رصد خورشید و ماه روی محور شمال-جنوب قرار دارد. نیمی از ساختار کمانی زاویه یاب در حفره‌ای در زیر زمین و نیم دیگر روی زمین و رو به جنوب قرار داشته.
صفحه خورشیدی (اعتدال) روی محور شرقی غربی ساخته شده بود که زاویه یاب حکم عقربه آن را داشته. در هر دو طبقه اسطرلاب‌های عظیمی وجود داشته که برای رصد ستارگان و سیارات استفاده میشده و به این منظور درجه بندی‌های ۳ درجه به ۳ درجه روی شعاع‌ها و محیط دایره کف که ابزارها و نشانه‌ها روی آن قرار میگرفته وجود داشته است.
این درجه بندی روی دیوار داخلی استوانه‌ای که از توالی دو طبقه پنجره‌های طاق دار تشکیل شده بوده نیز وجود دارد.
تمامی مجموعه از آجر پخته ساخته شده بوده و با نقشهای هندسی از آجر ولعاب و معرق‌های کاشی تزیین شده بوده است. به گفته عبدالرزاق سمرقندی احتمالاً باید سطح دیوارهای زاویه یاب و صفحه خورشیدی با طرح‌هایی از نه آسمان هفت سیاره و تعیین درجه دقیقه ثانیه و دهم ثانیه ستارگان ثابت و کرهٔ خاکی با هفت اقلیم کوهستان‌ها و دریاها و صحراهایش پوشیده شده بوده است.
منبع:fa.wikipedia.org
