قلعه فلک الافلاک

فَلَک‌الافلاک یا دژٍ شاپورخواست قلعه‌ای تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان است. فلک‌الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌شود. قلعه فلک‌الافلاک بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه خرم‌آباد قرار گرفته و چشم‌گیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون شهر خرم‌آباد است.
این بنا مربوط به دورهٔ ساسانیان است و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می‌رسد. ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید.
گمان می‌رود که قلعه فلک‌الافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌است. از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد این قلعه نیز بنام خرم‌آباد معروف شد و احتمالاً نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌است.
بسیاری از شهرهای ایران با یک اثر باستانی برجسته شناخته می‌شوند. شهر خرم‌آباد را نیز با قلعه فلک‌الافلاک می‌شناسند
این قلعه ...مشاهده کامل متن زیبا و دیدنی با 5300 متر مربع مساحت بر فراز تپه‌ای در مرکز شهر خرم آباد، با چشم اندازهای فوق‌العاده زیبا قرار گرفته است.فلک‌الافلاک از سمت شرق و جنوب‌شرقی به رودخانه خرم‌آباد، از غرب به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلک‌الافلاک محدود می‌شود.
وسعت محوطه باستانی قلعه حدود 400×300 مترمربع است.
قلعه دارای 8 برج است، محیط کل آن 60/228 متر و بلندترین دیوار آن تا سطح تپه 5/22 متر می‌باشد. همچنین دارای دو صحن، 124 اتاق و 11 کفش‌کن در بین اتاق‌ها است.
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه در گذشته محسوب می‌شود.
در شمال شرقی آن راهرویی ساخته شده که با 7 پله به محوطه‌ای می‌رسد که چاه معروف قلعه در آن واقع شده. عمق این چاه تا انتهای تپه و تا چشمه زیر تپه می‌رسد.
در گذشته آب مورد نیاز ساکنین قلعه از این چاه تامین می‌شده است و از همین راهرو می‌توان به پشت‌بام قلعه رسید و چشم‌انداز زیبای شهر را مشاهده کرد.
دور تا دور قلعه را پرتگاهی مخوف فرا گرفته که دارای پوشش گیاهی ست و راه ورود به فلک الافلاک را دشوارتر می‌کند. نام این قلعه به مفهوم آسمان نهم و بالاترین فلک است که به طور مجازی دست نیافتنی بودن آن را می‌رساند.
بنای نخستین فلک الافلاک ظاهراً مربوط به دوره ساسانی است؛ هرچند که برخی منابع، ساخت آن را به ز مان شجاع الدین خورشید؛ سر سلسله اتابکان لر در قرن چهارم هجری نسبت می‌دهند.
به گفته مردم منطقه و مدارک تحقیقی، بر وجود بارویی دولایه و خشتی با دروازه برج پیرامون بنای کنونی دلالت دارد. این باروی گرداگرد بنا بیشتر به سمت غرب گسترش داشته و از بقایای برج‌های دوازدگانه آن، آثار دو برج در شمال غرب و جنوب شرق محوطه، اطراف قلعه قابل مشاهده است.
در ساخت قلعه از مصالحی چون خشت، آجر، سنگ و ملات استفاده شده است.
قلعه فلک الافلاک، پایداری و ماندگاری خود را در دوره‌های مختلف تاریخی، مرهون موقعیت ممتاز سوق الجیشی تپه فلک الافلاک در گلوگاه دره خرم آباد است.
از این رو بنای قلعه، آثار و نشانه‌های زیادی از تحولات معماری دوره‌های گوناگون را با خود به همراه دارد.
همچنین در بنای فلک الافلاک به راه‌های عبور و مرور شمال به جنوب و شرق به غرب توجه شده است که به نوعی مرکز ثقل مسیرهای دسترسی غرب کشور به شمار می‌آمده است.
قلعه فلک الافلاک پس از ثبت در فهرست آثار ملی کشور، موزه فلک الافلاک نام گرفته و شامل بخش‌های مردم شناسی، هنرهای سنتی و باستانی شناسی می‌شود.
در تالار موزه مردم‌شناسی، عکس‌ها و ماکت‌های کوچک و بزرگ متعددی از شیوه‌ها و رسوم گوناگون زندگی مردان و زنان عشایر و روستایی در منطقه لرستان به نمایش گذاشته شده است.
یکی از دیدنی‌های موزه مردم شناسیی سنگ قبرهای اهالی منطقه است که با دیگر نواحی ایران تفاوت بنیادی دارند.
در این نواحی رسم بوده که بالای قبر، سنگی عمودی کار گذاشته و روی آن صحنه‌هایی از زندگی فردمتوفی را حجاری می‌کرده اند. به عنوان مثال اگر متوفی شکارچی بوده، روی سنگ قبر عمودی وی تصاویری از اسلحه، شکار و… حک می‌کردند.
ویژگی‌های تاریخی و معماری قلعه فلک الافلاک آن را در میان یادگارهای تاریخی غرب کشور متمایز ساخته و به آن شکوه و جذابیت خاصی بخشیده است.
همچنین آن حوزه جغرافیایی بخش زیادی از حیثیت و اعتبار معنوی و تاریخی خود را مدیون وجود فلک الافلاک است. از نکات قابل تامل در این بنای سترگ وجود چاه قلعه به عمق42 متردر حیاط اول و گریزگاه اضطراری در حیاط دوم می‌توان اشاره نمود .
از زمان برپایی بنا در عهد ساسانی تا دوره‌های متأخر الحاقاتی به آن اضافه شده است(به خصوص دوره صفوی و قاجاری ) این اثر همان دژ معروف شاپور خواست می‌باشد که در تاریخ ذکر شده است .
به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم ه.ق به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور این سلسله در زمان آل بویه در آمد . از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم آباد این قلعه نیز بنام خرم آباد معروف شد .
احتمالاً نام فلک الا فلاک در دوره قاجار بر آن اطلاق شده است . از بدو شکل گیری این بنای عظیم و دیدنی تا به حال دارای کاربریهای سیاسی ، نظامی ، خزانه سلطنتی ، مقر حکومتی ، پادگان نظامی و زندان سیاسی داشته است .
اکنون نیز به عنوان موزه باستانشناسی ، مردم شناسی و آزمایشگاه مرمت اشیا و چایخانه سنتی از آن استفاده می‌شود . این بنای کم نظیر مربوط به دوره ساسانی است .
در سال ۱۳۵۴ این بنا با راه‌اندازی موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان به موزه تبدیل شد. در سالهای اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه موزه‌های باستان‌شناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه‌اندازی شده‌است.
سرهنری راولینسون که در سال‌های ۱۲۴۹ تا ۱۲۵۵ قمری در ایران به سر می‌برده و لرستان را به صورت کامل دیده‌است، ضمن عبور از خرم‌آباد، قلعه فلک‌الافلاک را چنین وصف کرده‌است:
صخره بزرگ و منفردی با محیط تقریبی ۹۰۰ متر قرار دارد.
این صخره دارای شیب تندی است و در نزدیکی قلعه آن چشمه آبی جریان دارد. این قلعه خرم‌آباد است که در قسمت پایین دور تا دور آن دیوار دو لایه‌ای کشیده شده و قصری که بر بالای آن ساخته شده از استحکامات نیرومند برخوردار است.
این کاخ که بانی آن " محمد علی میرزای دولتشاه" است، ساختمان بسیار زیبایی است که در داخل آن استخر (حوض) بزرگی به طول ۶۰ متر و عرض ۴۰ متر قرار دارد که از چشمه آب می‌گیرد.
کاخ و ساختمانهای مجاور آن همگی در داخل قلعه قرار دارند و ضمناً باغی نیز وجود دارد. خرم‌آباد که سردر پای قلعه و در سمت شمال غربی آن قرار دارد شهر جدید و کوچکی است که جمعیت آن تقریباً ۱۰۰۰ خانوار می‌باشد.
رودخانه کم عمق و عریضی در جنوب شرقی شهر و قلعه که پایتخت اتابکان لر کوچک بوده در جریان است.
در سال ۱۲۵۷ هجری قمری زمانی که بارون دوبد جهانگرد روس از خرم‌آباد دیدن کرد قلعه را اینگونه توصیف کرد که با شش قبضه توپ از دژ قلعه دفاع می‌شده‌است، به گفته وی پس از آن که محمد شاه قاجار به سلطنت می‌رسد بلافاصله دستور می‌دهد تا بخش اعظم توپهای ولایات مختلف ایران را در پایتخت متمرکز کنند، اما به توپهای قلعه فلک‌الافلاک که از ایام محمدعلی میرزا در این جا نصب شده‌اند دست نمی‌زند.ادموندز در ۷ سپتامبر ۱۹۱۷ (میلادی) در یادداشتهای سفر خود در مورد قلعه فلک‌الافلاک نوشته‌است:
کاخ و آنچه مربوط به آن است به صورت تأسف آوری رو به زوال است.
سر طویله، سربازخانه و توپخانه آن ویران شده‌است. حیاط کاخ که یک استخر مربع شکل در آن قرار دارد به آن خرابی نیست ولی وضع خوبی هم ندارد. یک ردیف اتاق که در شرق حیاط قرار دارند قبلاً دیوانخانه بوده‌است یعنی جایی که حکمران می‌نشست.
منبع :http://fa.wikipedia.org/wiki
http://hamshahrionline.ir/details/73670