پاسارگاد

آدرس : شیراز - 70 کیلومتری شمال تخت جمشید ، در جاده آسفالته شیراز – آباده ، در فاصله سه کیلومتری جاده
شهر پاسارگاد نخستین پایتخت امپراتوری هخامنشی، مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی برجای‌مانده از دوران هخامنشی است که در ۷۰ کیلومتری شمال تخت جمشید، در جاده آسفالته شیراز – آباده در فاصله سه کیلومتری جاده واقع است.
این شهر توسط کوروش کبیر ساخته شد و تا اواخر حکومت هخامنشیان تاج گذاری پادشاهان این سلسله در این شهر انجام می‌شد.
دشتی که پاسارگاد در آن قرار گرفته ،"دشت مرغاب" نامیده می‌شود و با مساحتی حدود ۲۰×۱۵ کیلومتر دارد. پیش از این که شهر پاسارگاد در دشت مرغاب ساخته شود، این دشت از سابقه تمدنی 3 هزار ساله برخوردار بود و روستاهایی چون تل نخودی، تل خاری(خری)، تل 3 آسیاب و 2 تولان که در هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد، در آنها کشاورزی می‌شد، دارای رونق و شکوه ویژه‌ای بود.
برخی از مورخان ذکر کرده اند که کورش با شکست آستیاگس ( آستیاک ) در سال 550 پیش از میلاد، امپراتوری ماد را سرنگون کرد. او در میدان جنگی که ...مشاهده کامل متن بر مادها پیروز شد، محلی را برای اقامت خود به عنوان پایتخت برگزید.
این محل همین دشت مرغاب است.
مجموعه آثار پاسارگاد در محوطه‌ای به پهنای 2 و درازای 3 کیلومتر گسترده است. این آثار از شمال به جنوب به 5 گروه تقسیم می‌شوند:
. صفه (ایوان مسقف) عظیم تل تخت یا تخت مادر سلیمان و باروی(دیوار) خارجی آن
.
محوطه مقدس در شمال غرب آن
. ساختمان زندان
. مجموعه کاخ‌ها شامل محوطه چهار باغ با آب گذرها، حوضچه‌های سنگی و کاخ‌های پذیرایی یا بارعام، کاخ اختصاصی کوروش یا کاخ مسکونی، کوشک‌های الف و ب، درگاه و پل
.
آرامگاه کوروش در فاصله 5/1 کیلومتری کاخ‌ها
از مهمترین آثا رپاسارگاد مقبره کوروش ، کاخ‌ها و زندان سلیمان است این اثر ازبناهای ثبت شده در فهرست میراث جهانی به شمار می‌آید.
آرامگاه کوروش کبیر:
برجسته‌ترین بخش مجموعهٔ پاسارگاد، بنای آرامگاه کورش بزرگ است که پیشتر مشهور به «مشهد مادر سلیمان» بود. در سال ۱۸۲۰ پس از پژوهش‌های باستان‌شناسی، هویت اصلی بنا به عنوان آرامگاه کوروش بزرگ مشخص شده‌است.
این آرامگاه نزدیک ۵۳۰ تا ۵۴۰ پیش از میلاد از سنگ آهکی به رنگ سفید ساخته شده‌است. بنای آرامگاه میان باغ‌های سلطنتی قرار داشته و از سنگ‌های بزرگ، که درازای پاره ای از آن‌ها به هفت متر می‌رسد، ساخته شده‌است.
بنای آرامگاه دو قسمت مشخص دارد یکی سکویی شش پله ای که قاعده آن مربع مستطیلی به وسعت 165 متر مربع است و دیگری اتاق کوچکی به وسعت 5/7 متر مربع است که ضخامت دیوارهایش به 5/1 متر می‌رسد.
در ورودی آرامگاه در سمت شمال غربی قرار داشته و پهنای آن 75 سانتی متر است. پس از کشته شدن کوروش در جنگ با سکاها، جسد او را مومیایی کردند و در میان تخت زرینی نهادند و اشیای سلطنتی و جنگی او را در کنارش گذاشتند.
این آرامگاه در حمله اسکندر مقدونی تاراج شد.
کاروانسرای مظفری:
در نزدیکی آرامگاه کوروش بنایی است مشتمل بر حیاتی به وسعت 40/16*5/18 متر که بصورت نامنظم از سنگ‌های سفید ربوده شده از کاخ‌های کوروش ساخته شده و نیز ایوانی به پهنای 30/3 متر با جرز‌های سنگی نا منظم و چهار گوش با اتاق‌های کوچک و بزرگ در پشت آن درب بنا به سمت مشرق بوده.
در زمان سامی قسمتی از این محل تعمیر شده ولی امروزه متروک می‌باشد.
ج- اطراف مسجد مادر سلیمان قبرستان بوده حتی تا زمان معاصر (محمد رضا شاه پهلوی) هم در اطراف آ‌رامگاه مرده دفن می‌کردند که بعضاً سنگ قبرهای با ارزش (از همان سنگ‌های کاخ ها) استفاده کرده اند، کتیبه هایی زیبا در بین آنها دیده می‌شوند این سنگ قبر‌ها در حال حاضر در موزه هفت تنان ( موزه سنگ شیراز ) نگهداری می‌شوند.
مسجد اتابکی:
در اطراف آرامگاه کوروش با فواصل نا منظمی ( 10 و11و12 متر )به طور متفاوت و بدون رعایت جهات و نکات معماری و مهندسی در ادوار اسلامی ستونهایی گزارده و آنجا را بصورتی در آوردند که درب ورودی این مسجد به سمت غرب بوده.
از مفاد نوشته بر کتیبه مسجد، چنین مستفات می‌گردد که مسجد در زمان فرمانروایی اتابک سعدابن زنگی (اتابکان فارس یا سلغیان) در اواخر سلطنت سلجوقیان سال 543 هجری به فارس آمدند و تا سال 686 در فارس فرمان فرمایی میکردند.
سنگ‌های ستونی این مسجد را از دو قصر کوروش آورده اند. این مسجد از نظر معماری قابل توجه نبوده اما از نظر فلسفی و آئینی بسیار اهمیت داشته و نمودار احترامی بوده که مردمان روزگار را به کوروش و آرامگاه او می‌داشته اند.
کاخ اختصاصی :
در 230 متری شمال غربی «کاخ بارعام» و شمال شرقی «بوستان پاسارگاد» بقایای کاخی واقع است که مختصات یک بنای مسکونی را دارد و از این روی به «کاخ نشیمن» یا «کاخ اختصاصی» شهرت یافته است.
استروناخ این کاخ را کاخP می‌نامد. تا آغاز سده بیستم چون تنها یک جرز سنگی از این کاخ بیرون از خاک بود، آن را «کاخ جرزدار» می‌نامیدند.
کف بندی در این کاخ قابل توجه است می‌توانیم مرمت‌های دوره هخامنشی را ببینیم به طوری که هرجا رگه ای در سنگ بوده تعمیر کرده اند و وصله‌های هخامنشی تا کنون باقی مانده اند.
زیر ستون‌ها همه مکعبی دوپله ای هستند. امر غریبی که در مورد این ستون‌ها می‌توان اشاره کرد این است که همه آنها فقط تا ارتفاع حدود 190 سانتی متر (از روی شالی) باقی مانده اند و هیچ اثری از قلمه بالایی ستون و یا سرستون یافت نشده است.
آبنماهای باغ شاهی:
این باغ که با نام پردیس کوروش معروف است به عنوان الگوی اولیه باغ­سازی ایرانی به شمار می­ آید. باغ پر از درختان گوناگون، گلهای رنگارنگ و پرندگان بوده که کوروش آن را با سلیقه و نظر خود به صورت پردیسی بی­ همتا در­آورده بود.
همه کاخها درون پردیس قرار داشته­اند، به گونه­ای که هر کاخ دارای فضایی سرسبز و آرام بخش پیرامون خود بوده است. باغ شاهی آب مورد نیاز خود را از طریق انشعاب­هایی که از رودخانه پلوار جدا می­شده تأمین می­کرده است.
نزدیک به 1100 متر از آب­نماهای باغ کاوش شده و از زیر خاک بیرون آورده شده­‌اند.
کاخ دروازه:
کاخ دروازه با وسعت 726 متر مربع در شرق مجموعه پاسارگاد واقع است. این بنا دارای تالاری به وسعت 686 متر مربع است که سقف آن را هشت ستون سنگی با ارتفاع تقریبی 16 متر نگاه می‌داشته اند.
زیر ستون‌ها با ابعاد 2*2 متر و به شکل مکعب دو پله ای از سنگ سیاه ساخته شده اند که اکنون در پوششی از کاهگل حفاظت می‌شوند. وجود این زیر ستون‌های بزرگ نشان دهنده عظمت ستون‌های کاخ است که متاسفانه هیچ اثری از آنها بدست نیامده است.
هم اکنون تنها یکی از جرزهای درگاه شمالی برجا مانده است. بر این جرز، نقش انسانی را با چهار بال در حال نیایش حجاری کرده اند. این نقش تنها سنگ­نگاره تقریبا سالم موجود در بناهای پاسارگاد است.
سنگ­نگاره انسان بالدار:
سنگ­نگاره انسان بالدار سالم­ترین و زیباترین نقش ایجاد شده در بناهای پاسارگاد است. سنگ نگاره مردی را نشان می­دهد با ریش انبوه کوتاه، ردای بلند و تاجی بر سر در حالی که چهار بال او را در بر گرفته­اند رو به سوی مرکز کاخ دارد.
بر بلندای نقش تاجی زیبا است که روی شاخ­های بلند و تاب­دار یک قوچ حبشی، در حالی که دو مار کبرای پشت به هم کرده که هر یک گویی را به نماد خورشید بر سر دارند قرار گرفته است.
سه دسته گل نی بخش اصلی تاج را که هر یک گوی خورشید را بر فراز دارند و با پر شترمرغ احاطه شده­اند تشکیل داده­اند. انتهای این سه دسته گل را سه گوی بزرگ خورشید پوشانده­اند.
بالها با ظرافت و زیبایی دو سوی مرد را در بر گرفته در حالی که دو بال به سوی آسمان و دو بال به سمت زمین گسترده شده­اند. اندام این مرد با ردایی بلند و حاشیه دار پوشانده شده که مزین به گلهای رزت است.
در ایجاد این نقش از هنر و فرهنگ­های ملل مختلف آن روز الهام گرفته شده است. از جمله تاج که پیشینه­ای مصری دارد، لباس بلند مرد که ایلامی است و بالها که ریشه در هنر آشور دارد.
کوروش با ایجاد این سنگ­نگاره یک نوع اتحاد و همدلی را میان مردمان سرزمین­های مختلف به وجود آورد. بالای نقش برجسته تا سال 1243 خورشیدی، مزین به سنگ­نبشته­ای میخی سه زبانه بوده با مضمون «من کوروش شاه هخامنشی ام».
ولی پیش از سال 1256 خورشیدی این سنگ نبشته را از بالای نقش برداشته­اند.
نقش انسان بالدار را یک مفسر هندی به نام مولانا ابوالکلام آزاد و علامه طباطبایی با شخصیت ذوالقرنین ( صاحب دو شاخ) که در قرآن مجید از او به عنوان شاهی جهانگیر و دادگر و نظر­کرده یاد شده یکی دانسته و بیان می­کنند که ذوالقرنین یاد شده در قرآن همان کوروش بزرگ است.
کاخ بارعام یا کاخ پذیرایی کوروش:
کاخ بار عام کوروش مکانی است که در آن شاه از میهمانان و مقامات ملل مختلف که زیر چتر امپراتوری هخامنشی قرار داشتند پذیرایی می­کرده و در مورد مسائل مختلف با یکدیگر بحث و گفتگو می­کرده اند.
تالار بارعام نخستین مقر سازمان ملل است که در بیست و پنج قرن پیش اندیشه‌های والای انسانی، حقوق بشر و آزادی و برابری انسانها در آن مطرح شد و به تمامی جهان آن روز گسترش یافت.
وسعت این کاخ 2472 متر مربع است که در محور شمال غربی ـ جنوب شرقی ساخته شده است. چهار ایوان در چهار سمت کاخ با ستونهایی کوچکتر و دو اتاق، دیگر قسمتهای اصلی بنا را تشکیل می­دهد.
از هشت ستون این تالار تنها یک ستون آن پابرجاست که ارتفاع کنونی این ستون به 10/13 متر می‌رسد. دیگر ستون‌های تالار، در زمان اتابکان برای ساختن مسجدی در اطراف آرامگاه کوروش به آنجا منتقل شده بود که هم اکنون به جای اصلی بازگردانده شده است.
درگاه‌ها و ستون‌های ایوان‌ها از سنگ سیاه بوده است و هرکدام دارای نقوش ترکیبی همچون "انسان، ماهی و گاو" و "پای انسان و عقاب" است.
در این کاخ قسمتهایی از سه جرز سنگی باقی مانده که بر بلندای جرز جنوبی یکی از کهن‌ترین سنگ نبشته‌های میخی بر آن حک شده است. این سنگ نبشته به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی نوشته شده و متن آن چنین است:
«آدم کوروش خشایثی یه هخامنشی یه»
«من کوروش شاه هخامنشی( ام) »
برج سنگی:
یکی از بناهای بسیار زیبای مجموعه پاسارگاد برج سنگی است که ساخت آن مربوط به آغاز دوره هخامنشیان است.
بنایی چهار گوش برج مانند که اکنون تنها یک دیواره از آن باقی مانده است. ارتفاع برج نزدیک به 14 متر و قاعده آن 23/7 * 27/7 متر است که بر سکویی سه پله ای قرار گرفته است.
این بنا از نگاه معماری و هنری یکی از شاه­کارهای مهندسان و هنرمندان هخامنشی به شمار می­آید. بلوکهای سنگی به گونه­ای روی هم قرار گرفته­اند که در برخی از رجها به سختی می­توان دو بلوک را از هم تشخیص داد.
سنگهای به کار رفته در ساخت بنا از گونه سنگهای سفید مرمر نما است که از معدن کوه سیوند آورده شده­اند.
در مورد کاربری بنا نظرهای گوناگونی مطرح است. گروهی آن را مقبره کمبوجیه پسر و جانشین کوروش می‌دانند و بعضی هم آن را آتشکده یا نیایشگاه بشمار می‌آورند و برخی نیز آن را (گنج خانه کوروش) خوانده اند که در آن اسناد و مدارک مهم دولت هخامنشی بایگانی می­شده است.
به احتمال زیاد این بنا با توجه نقشه و معماری آن کارکردی آیینی داشته است. نمونه ای از این بنا در نقش رستم با نام کعبه زرتشت وجود دارد که از روی این بنا الگو­­­­­برداری شده است.
این بنا در دوره اسلامی به نام زندان سلیمان معروف بوده است.
تل تخت:
این سازه‌ها با وسعتی در حدود ۸۰۰۰ متر مربع بر روی تپه‌ای بزرگ در انتهای شمالی پاسارگاد قرار دارند. سازه‌های یادشده معماری چهار دوره را به خود اختصاص داده‌است:
ساختارهای سنگی؛ عموماً مربوط به دورهٔ اول هخامنشی.
ساختارهای خشتی؛ مربوط به دورهٔ دوم هخامنشی.
ساختارهای خشتی و سنگی؛ مربوط به دورهٔ سلوکی و اشکانی.
ساختاری خشتی، آجری و سنگی؛ مربوط به اواخر دورهٔ ساسانی.
ساختار اول (سنگی) به روش بنایی خشک و با استفاده از قالبهای بزرگ سنگی و یک شیوهٔ اتصالی بنام آناتیروسیس (Anathyrosis)، که تمدنهای آسیای صغیر در سدهٔ ششم میلادی با آن آشنا بودند، بنا شده‌است.
نقشهٔ عمومی سکو یک متوازی‌الأضلاع با ابعاد تقریبی ۹۸×۷۹ متر و با تورفتگیهایی در کناره‌های شمالی و جنوبی، است. ارتفاع اصلی آن تقریباً ۱۵ متر بوده‌است.
اولین مرحله از ساخت بنا توسط کوروش بزرگ انجام گرفته و با مرگ وی در سال ۵۳۰ قبل از میلاد متوقف شد.
مرحلهٔ دوم در دوران داریوش بزرگ با استفاده از آجرهای خشتی (گلی) ساخته شد (۴۸۶ تا ۵۲۲ قبل از میلاد).
محوطه مقدس:
در فاصله حدود 1200 متری شمال غرب مجموعه پاسارگاد و پشت تپه ماهوری‌های سنگی مشرف به دشت، محوطه ای باستانی وجود دارد که شامل دو سکوی سنگی سفید رنگ و یک تپه مستطیل شکل پله ای است که معروف به محوطه مقدس است.
در این محوطه با استفاده از سنگ‌های سفید دو سکوی نزدیک به هم ایجاد شده که یکی دارای پله و دیگری بدون پله است. مطالعه و بررسی سکوها نشان می‌دهد که آنها در دوره کوروش و به عنوان آتشدان جهت اجرای مراسم آیینی ساخته شده‌اند.
درون آتشدان‌ها جهت سبک کردن وزن، خالی شده و روی شالوده‌ای به عمق حدود یک متر قرار داده شده که پیرامون آنها را نواری از سنگ سیاه دربر گرفته‌است. در فاصله ۱۲۰ متری غرب آتشدان‌ها روی صخره‌های طبیعی موجود در محوطه ساختاری خشتی و سنگی ایجاد شده که اکنون به صورت یک تپه درآمده‌است.با توجه به بررسی‌ها و مطالعات انجام شده می‌توان نتیجه گرفت که این ساختار در ارتباط با آتشدانهای سنگی و جهت اجرای مراسم قربانی یا تشریفات مذهبی ساخته شده است.
تنگه بلاغی:
تنگ بلاغی در جنوب غربی مجموعه میراث جهانی پاسارگاد قرارگرفته که نزدیک به 18 کیلومتر طول دارد و به عنوان یکی از قدیمی­ترین گذرگاه­های فارس به شمار می­آید.
در این تنگه رود پلوار جریان دارد که اهمیت تاریخی و طبیعی تنگه وابسته به همین جریان آبی می­باشد. از نگاه طبیعی تنگ بلاغی پوشیده از درختان گوناگون و کهنسالی است که قدمت گونه­ای از آنها همانند درخت بنه به چند هزار سال می­رسد.
این تنگه در دوران هخامنشی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و مراکز امپراطوری هخامنشیان را به یکدیگر متصل می‌ساخته است. این تنگه تا چندین سال پیش به عنوان یک شکارگاه مطرح بود و گونه­‌های حیوانات و پرندگان وحشی در گوشه و کنار تنگه به چشم می­خورد که اکنون کمتر اثری از آنهاست.
بر اساس بررسی­های صورت گرفته در تنگ بلاغی (از پوزه کوه کوچکک در شمال تا روستای رحمت آباد در جنوب تنگ بلاغی) تاکنون بیش از 140 اثر باستانی از دوره پیش از تاریخ تا دوره اسلامی شناسایی شده است.
اگرچه بیشتر قسمت­های تنگ بلاغی دارای نام محلی بود ولی به دلیل کثرت آثار، بیشتر محوطه‌ها با شماره نام گذاری شدند.
آرامگاه کمبوجیه :
آن چه از این بنا باقی مانده دیواری بلند به ارتفاع حدود ۱۴ و طول تقریبی ۷٫۵ متر است. این بنا به بنای کعبه زرتشت در نقش رستم شباهت دارد در حالی که از نظر قدمت، قدیمی‌تر و از نظر استحکام و فن ساخت نمایانگر اجرایی قوی‌تر از بنای کعبه زرتشت است.
موزه پاسارگاد:
در حدود سالهای 1349 پروژه طراحی و ساخت موزه‌ای وسیع که کاربری­های نمایشگاهی ـ فرهنگی را در خود جای دهد، از سوی وزارت فرهنگ و هنر وقت تعریف شد.
وظیفه طراحی معماری این مجموعه عظیم به مهندسین مشاور امانت و همکاران که طراح بناهای فراوان و مهمی در کشور ایران از جمله میدان و برج آزادی تهران می‌باشند، سپرده شد.
نکته جالب توجه که بسیار مد­نظر معمار موزه بوده است، مخفی نگه­داشتن آن در زیر زمین و تظاهر متواضعانه این مجموعه عظیم در برابر آثار پرقدمت محوطه پاسارگاد می‌باشد، به گونه­ای که تظاهر بیرونی این مجموعه عظیم به چشم بیننده از بیرون، تنها بصورت تپه­ای طبیعی که از چشم­اندازهای عادی آن منطقه به حساب می­آید می­باشد.
در این مجموعه که فضایی فراتر از یک موزه را در خود جای می­دهد، بخش­های مختلفی پیش­بینی شده که شامل گالری­های موزه، گنجینه، سمعی بصری، نمایشگاه موقت، کتابخانه، سالن کنفرانس، نگهبانی، تأسیسات و پشتیبانی و ... می­باشد که در صورت بهره‌برداری، جوابگوی نیازهای مردم و متخصصین منطقه و کشور خواهد بود.
موضوع بررسی و کنترل طرح قدیمی موزه از نظر سازه‌ای و کنترل ظرفیت باربری مقاطع از نظر پایداری، تغییر شکل، نشست و ... مطرح شد و طی قراردادی این مشاور موظف به تکمیل طراحی و محاسبه موزه بزرگ پاسارگاد در شرایط فعلی و با وضع موجود گردید.

منابع : wikipedia.org , tebyan-zn.ir , persepolis.ir, eshiraz.ir