زبان و گویش مردم کردستان

زبان مردم کردستان زبان کردی است که همانند زبان فارسی در مجموعه زبانهای گروه هند و اروپائی قرار می‌گیرد و دارای قوانین خاصی از لحاظ دستوری و نوشتاری می‌باشد و هم‌اکنون در بسیاری از دانشگاههای معتبر اروپائی و خاورمیانه ادبیات آن تدریس می‌شود به علت وسعت زیاد مناطق کردنشین این زبان دارای لهجه‌های اصلی و زیرلهجه زیادی می‌باشد.
که این تنوع لهجه از لحاظ حجم کلمات این زبان را غنی و وزن و لفظ آهنگین کلمات ، عرصه شعر و ادبیات و موسیقی کردی را متأثر و ثروتمند ساخته است به طوری که بسیاری از منظومه‌های کردی حدود یکصد سال پیش به زبان‌های مختلف ترجمه شده است.
در تقسیم‌بندی لهجه‌ها مردم شهرستانهای سقز و بانه و بخشی از مریوان با لهجة سوارنی صحبت می‌نمایند مردم سنندج- دیواندره و بخشی از مریوان و کامیاران با لهجة اردلانی، مردم شرق استان شامل قسمت‌های از شهرهای قروه و بیجار با لهجة خاصی که نزدیک به لهجة کلهری می‌باشد صحبت ...مشاهده کامل متن نموده و مناطق جنوب غربی استان که عموماً شامل منطقة باستانی و سرسبز اورامان و سروآباد می‌باشد با همان لهجه هورامی که تشابه زیادی با زبان زرتشت پیامبر ایرانی دارد صحبت می‌نمایند.

در شرفنامه بدلیسی، زبان کردی به چهار گویش کِرمانجی، لُری، کَلهر و گُورانی تقسیم شده است. اما دایر‌ة‌المعارف اسلام با توجه به تحقیقات کردشناسان و زبان‌شناسانی مانند مکنزی گویش‌های زبان کردی را که ارتباط نزدکی با هم دارند و متمایز از دیگر زبان‌های همسایه هستند، به سه شاخه عمده تقسیم کرده است:

گویش‌های گروه شمالی: متکلمان این گویش‌ها نواحی کردنشین ترکیه، سوریه، ارمنستان و آذربایجان، موصل، بهدینان، غرب دریاچه اورمیه و شمال خراسان را دربر می‌گیرند که گویش آن‌ها به کرمانجی مشهور است.
این گویش به دو زیر مجموعه کرمانجی شرقی و غربی نیز تقسیم شده است.

گویش‌های گروه مرکزی: متکلمان این گویش در اربیل، سلیمانیه و کرکوک در عراق، و در کردستان ایران، مهاباد (ساوجبلاغ) و سنندج (سنه‌دژ) ساکن هستند.
این گویش عموماً کردی نامیده می‌شود اما به سورانی مشهور است که برگرفته از اسم قدیم قلمروی شاهزاده سُوران است.
لهجه سورانی به‌عنوان زبان نوشتاری مطرح بوده است.

گویش‌های گروه جنوبی: سایر لهجه‌های کردی که گروه‌های متجانسی از کردها با آن تکلم می‌کنند در نواحی جنوب و شرق سُوران قرار دارد که کرمانشاهی مهم‌ترین آن است و به‌عنوان گویش‌های گروه جنوبی دسته‌بندی می‌شوند.
برخی از این لهجه‌ها مانند لکی با لهجه لری ترکیب شده است. بین گویش‌های گروه مرکزی و جنوبی، لهجه گوران وجود داد که ترکیبی از لهجه‌های این محدوده است.

کردی شمالی هم از لحاظ آواشناسی و هم واژه‌شناسی قدمت بیشتری از سایر گویش‌های کردی دارد و ممکن است استنباط شود که گسترش زیاد گویش‌های جنوبی و مرکزی و ارتباط نزدیک آنان با سایر زبان‌های ایرانی باعث این امر شده باشد.
از طرف دیگر گویش‌های شمالی تا حدی بازتر به‌نظر می‌رسند و نفوذ کلمات ترکی و عربی در آن‌ها بیشتر است.

توزیع لهجه‌های کردی به‌طرز بسیار نزدیکی از تقسیمات شهرها و آبادی‌ها پیروی می‌کند. ادموندز لهجه‌های کردی را به دو دسته شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. دسته شمالی عبارت است از لهجه‌های مناطق واقع در شمال و غرب خطی که از کناره‌های جنوبی دریاچه اورمیه می‌گذرد و به خم زاب بزرگ می‌رسد و در آن‌جا تغییر مسیر می‌‌دهد و از نوب شرق متوجه جنوب غرب و سپس در جهت موافق جریان رود به برخوردگاه زاب و دجله می‌رسد.
دسته جنوبی عبارت است از لهجه‌هایی که در مناطق واقع بین این خط و حدود جنوبی کردستان بدان سخن می‌گویند. وی همچنین لهجه جنوبی را به دو گروه عمده مُکری (مُکری- سورانی) و سلیمانی (سلیمانیه- اردلان) تقسیم می‌کند.

گویش‌های شمالی شامل لهجه‌های شکاکی، شمدینانی، بادینانی، مُکری، و جز اینها.

گویش‌های مرکزی شامل لهجه‌های سلیمانیه‌ای، سنندجی، مهابادی، مریوانی، سقزی، بانه‌ای، اورامی.

گویش جنوبی شامل لهجه‌های کرمانشاهی، لکی، گورانی، کلهر و ... .

از دیگر لهجه‌های کردی می‌توان به زازا، نانه‌کانی، باهراوندی، گوله‌یی اشاره کرد.

مینورسکی درباره لهجه گورانی می‌نویسد:

«لهجه گورانی در کردستان جنوبی نقش مهمی را ایفا کرده و بر زبان فارسی تفوق یافته است. این لهجه میراث ویژه خود را دارد و تصور می‌رود جزو لهجه‌های کردی نباشد و بسیاری از اساطیر مشهور شرقی مانند لیلی و مجنون، شیرین و خسرو، خورشید و خاور و غیره با این لهجه نوشته شده است».

زبان نوشتاری و ادبی کردی تا چند دهه پیش گورانی بوده که از شاخه‌های اصلی زبان کردی است و از حدود 60 سال پیش به بعد سورانی که از لهجه‌های وسیع زبان کردی است جای لهجه اورامی (اورامانی) را گرفته است.

ادموندز درباره لهجه سورانی گفته است:
«هرچند که لهجه مُکری هنوز نفوذ و حیثیتی دارد، با این همه این لهجه نرم و پرانعطاف سورانی است که اکنون خود را نه تنها در عراق بلکه در آن سوی مرزهای ایران نیز مستقر ساخته است».

منابع : wikipedia.org - kurdistan.ichto.ir - www.wikipg.com