پل خواجو

پل بابا رکن الدین یا پل خواجو، در شهر اصفهان و بر روی رودخانه زاینده‌رود در شرق سی وسه پل قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۱۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. پل خواجو به فرمان شاه‏ عباس دوم در سال 1060 به صورت امروزى آن ساخته شده است.
در وسط این پل براى اقامت موقتى شاه صفوى و خانواده او ساختمان مخصوصى (که به نام بیگربیکى شهرت دارد) بنا شد که هم‏ اکنون نیز وجود دارد و طاق هاى آن داراى تزئینات نقاشى است.
نام پل خواجو، تحریف کلمه «خواجه‌» است که به مناسبت لقب بزرگان و خواجه‌های عصر صفوی نام گذاری شده است‌. طول پل 133 متر و عرض آن 12 متر است. پل خواجو به خاطر معماری و تزئینات کاشیکاری آن از دیگر پلهای زاینده رود مشهورتر است.
این پل که در دوران صفوی یکی از زیباترین پلهای جهان به شمار می‌رفت، بیشتر به منزله سد و بند بوده‌است. در میان هریک از دو ضلع شرقی و غربی پل ساختمانی بنا شده که شامل چند اتاق مزین به نقاشی است.
این ساختمان که (شاه نشین) نامیده می‌شود در آن دوره ...مشاهده کامل متن جایگاه بزرگان و امیرانی بوده که برای تماشای مسابقات شنا و قایقرانی بر روی دریاچه مصنوعی به این مکان فراخوانده می‌شدند. در گوشه‌های ضلع شرقی پل خواجو دو شیرسنگی وجود داردکه ظاهراً" نماد سپاهیان بختیاری محافظ اصفهان و زاینده رود هستند.
این پل دارای ۲۴ دهانه‌است که از مکعب‌های به دقت تراش‌خورده ساخته شده و در بخش میانی، با سدهای چوبی برای گرفتن جلو رودخانه مسدود گردیده‌است. این پل از حیث معماری و استحکام، بی اندازه زیبا و بی نظیر است و وجود تزئینات کاشیکاری فراوان و غرفه‌های بالا و نمای غرفه‌های طرفین با کاشیهای الوان، پل خواجو را در شمار آثار بسیار ممتاز اصفهان قرار داده و از دیگر پلهای زاینده رود مشهورتر کرده است.
جهانگردان و سیاحان زیبایی‌های پل خواجو را وصف کرده و آن را در زمره شاهکارهای مسلّم معماری ایرانی-اسلامی به شمار آورده اند. زیرا این پل یکی از زیباترین تناسبات را دارد و میتوان گفت زیباترین پل دنیاست.این پل باشکوه و ظریف است و تا جایی که امکان داشته روی جزئیات آن کار شده و تمامی مسائل فنی در آن رعایت گردیده است. غرفه‏ها و اطاق هاى وسط پل به همان طرز نقاشى و طلاکارى دوره صفویه باقى است و طبقه بالاى اطاق‌ها را در چندین سال قبل خراب نموده‏اند.
پشت بغل هاى این پل از کاشی هاى خشت هفت رنگ تزیین شده که متأسفانه در اثر بى مواظبتى و یا تأثیر باد و باران همه ساله تعداد زیادى از آنها خراب و از بین رفته بود. در گوشه‌های ضلع شرقی پل خواجو دو شیرسنگی وجود داردکه ظاهرا" نماد سپاهیان بختیاری محافظ اصفهان و زاینده رود هستند.
دوشیر دردوطرف پل قرار دارند که محافظان پل بوده واز خصوصیات بارز آنها این است بعد از غروب آفتاب چشمان آنها که برنگ قرمز هستند مانند دو چراغ قرمز میدرخشند وان پدیده حتی درشبهای بارانی وبدون مهتاب هم صورت میگیرد . نمای شرقی و غربی : نمای شرقی پل بسیار زیبا طراحی شده است.
در سمت شرق پایه‌ها فرم پلکانی دارند که علاوه بر مسائل هیدرولیکی، محلی مناسب برای نشستن مردم است. در وسط پل ساختمان شاهی قرار دارد. زیر ساختمان شاهی در تراز پایه ها، محوطه ای مسطح و سنگی وجود دارد که علاوه بر برآورده کردن مقاصد فنی، محلی برای تفریح و تفرج مردم است.
در سمت غربی فرم پایه‌ها به صورت آب شکن‌های زاویه دار است و برخلاف سمت شرقی که پل حالتی صلب وسنگین را القاء می‌کند، سمت غربی حالت سبکی و ظرافت را به وجود می‌آورد.
پایه‌های پل تا طاق‌ها با سنگ هایی که علائم سنگ تراشان صفوی روی آن خودنمایی می‌کنند، ساخته شده است. آب روها در دو طرف روباز هستند و در میانه‌ی پل توسط تخته سنگ هایی پوشانده شده اند.
میان پل درامتداد محور طولی و در زیر طاق‌های پل به صورت سکوهای بزرگی طراحی شده که مکانی بسیار زیبا و دلپذیر را جهت نشستن و تفرج ایجاد می‌نماید. در وسط پل و در طبقه‌ی فوقانی، ساختمان شاهی قرار دارد که دارای تزئینات نقاشی زیبایی است و محل تفریح شاه و خانواده‌ی سلطنتی بوده است(در زمان بیگلربیگی گری صدر اصفهانی، روی عمارت شاهی عمارتی ساخته بودند که به همین مناسبت اسم آن را عمارت بیگلربیگی گذاشته اند، ولی در سال 1310 (هـ.ق) مأمورین ظل السلطان آن را تخریب نمودند). در سمت شمال وجنوب پل نیز فضاهایی تعبیه شده که احتمالاً مربوط به مراسم جشن و یا محل نگهداری ادوات مربوط به تبدیل کردن پل به سد و مأمورین مربوطه بوده است. دهانه‌ها : این پل دارای ۲۴ دهانه‌است که از مکعب‌های به دقت تراش‌خورده ساخته شده و در بخش میانی، با سدهای چوبی برای گرفتن جلو رودخانه مسدود گردیده‌است.دهانه‌های پل به صورت جناغی است.هر جناغی بسته به دهانه دارای شکل متفاوتی است.کف هر جناغی به صورت دیواره سد بالا آمده است و سنگفرش گردیده .دهانه‌های روی هر جناغی باز شده که آب وقتی از دریاچه تجاوز می‌کرده روی سنگفرش می‌آمده و به شکل آبشاری از جلو و روی پله‌های ایجاد شده روان می‌گردیده است. آب شکن‌ها : جرزهایی که جلوی آب و سینه به سینه آن قرار می‌گیرند ( که قبلا نیز در پل‌ها و سدها و بندها رعایت می‌گردید)به صورت نیم گرد طراحی شده و پایه‌ها در قسمت آن طرف پل به شکل پلکانی در آمده است.این شکل پایه‌های پل بهترین شکل برای بریدن آب و پخش فشار آب می‌باشد و پایه‌ها بهتر می‌توانند مقاومت کنند و در برابر آب بویژه هنگام باران و پر آب بودن پایدار بمانند و در ماه اردیبهشت و اغلب سالهای پر باران پل حتی با حجم زیاد آبی که از آن عبور می‌کند صدمه ندیده است. از جمله ویژگی‌های خاصی که این پل را از دیگر پل‌ها متمایز می‌کند می‌توان به موارد زیر اشاره نمود : 1وجود فضاهای معماری در پل 2: تزئینات کاشی و نقاشی 3: عملکرد سد و تبدیل پل به سد 4: طراحی جهت مقاصد تفریحی موقعیت. سد: یکی از مقاصد مهم احداث پل خواجو استفاده از آن به عنوان بند یا سد بوده است.
با تبدیل پل به بند، دریاچه ای پشت پل تشکیل می‌شد که اهداف مختلفی را برآورده می‌نمود از جمله: .1ایجاد دریاچه ای زیبا و تفریحی جهت قایق سواری، ترکیب دریاچه و باغ‌های اطراف و ایجاد مناظر بدیع 2.
ایجاد سد مخزنی و استفاده از آب دریاچه در ماه‌های کم آب تابستان 3.بالا آوردن سطح آب و به جریان در آوردن آب در نهرها )مادی‌های منشعب از دریاچه و مشروب ساختن زمین‌های کشاورزی در پایین دست) .4 استفاده از نیروی پتانسیل آب دریاچه برای به کار اندازی آسیاب‌های آبی 5.تبادل هیدرولیکی دریاچه با زمین‌های اطراف و تغذیه و تقویت آب چاه‌های اطراف رودخانه و درون شهر پل خواجو در نگاه نخست اثری هنرمندانه از معماری صفوی است؛ اما برجستگی جلوه‌های هنری این بنا ارزش‌های مهندسی آن را پنهان کرده است.
خصوصیات مهندسی پل بازخوانی آن را در ردیف مهندسی تحلیلی قرار می‌دهد؛ مهندسی‌ای که با کیفیت و کمیت زمانی و مکانی ارتباطی تنگاتنگ داشته و درک آن از راه تحلیل و مدل‌سازی ممکن است. پل خواجو از نظر مهندسین امروز: پل خواجو مثالی مناسب در به کارگیری مهندسی تحلیلی، یعنی استفاده هم زمان و هماهنگ از سیستم مدیریت شهری و روش‌های مهندسی هیدرولیک و سازه است که با تحلیل خصوصیات سازه و معماریِ آن روشن می‌شود.
این مثال ماندگار و کارآمد در زمان خود، همراه با دیگر تاسیسات تاخیرانداز، مادی‌ها، بندها، باغ‌ها و درختان شهری، فضای زیست محیطی شهر کویری را از رطوبت مناسب برخوردار می‌کرد.
مکان‌یابی پل در مهار و جهت‌دهی و ذخیره‌ی سفره‌های آب زیرزمینی، هوشمندانه است. 21 کانال اصلی و دیگر ظرایف کالبدی در ورودی‌ها و سکوها از تلاطم و سرعت آب می‌کاهد.
با استهلاک نیروی مخرب آب در تغییر مسیرهای درونِ کالبد و مواجهه‌ی سطوح و جریانات آب با یکدیگر، در پایین دست پل حوضچه‌ی آرامشی ایجاد می‌شود که در آن ماهی هم پرورش می‌داده‌اند. توجه به این جنبه‌ها در طرّاحی بناهایی مانند پل‌خواجو دیدگاه و روش ما را در پژوهش‌های تاریخی دگرگون می‌سازد.
با اعتقاد به تحلیل‌ها و مدل‌سازی‌هایی که از نمونه‌های تاریخی به دست می‌آید و استفاده از آن‌ها در معماری و آبادانی کنونی کشورمان، اهمیت و نقش این‌گونه جست‌وجو و تحلیل نمایان می‌شود. شعرای اصفهان درباره پل خواجو اشعار زیبایی سروده و در این سروده‌ها زیبایی‌های آن را ستوده‌اند.از جمله این سروده‌ها قصیده بلند صائب تبریزی در وصف یکی از روزهای جشن و چراغانی در کنار این پل است.
به نوشته تاریخ نگاران و پژوهشگرانی که درباره سلسله صفوی بررسی کرده‌اند، هدف شاه عباس دوم از ساختن پل خواجو پیوند دادن دو محله خواجو و دروازه حسن آباد با تخت فولاد و راه شیراز بوده‌است.
گردشگران و جهانگردانی که در دوره‌های گوناگون به اصفهان آمده‌اند، زیبایی‌های پل خواجو را ستوده، آن را در زمره شاهکارهای جاودانه معماری ایرانی و اسلامی به شمار آورده‌اند.
در وصف ساختن دریاچه و سد بر روى پل مزبور بابا محمدعلى اصفهانى حدود (1081 ه.ق) از شعراى مصاحب حکیم شفایى چنین سروده است: ندانم چون کنم تعریف آن پل کزو ایجاد شد راه توکل شکوه بحر اگر آنجا کشد سر جهد مانند میمونى ز چنبر و نیز شیخ رمزى کاشى در تاریخ بستن سد بر روى زاینده رود چنین نوشته: سدى که از خارا به پیش زنده رود از عطاى شاه دین عباس ثانى بسته‏اند در تاریخش گذشت از آب رمزى و نوشت: (سد اسکندر بآب زندگانى بسته ‏اند) (1076) منابع : http://www.khaju-bridge.blogfa.com/post/10 http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=79723 http://www.irandeserts.com/ http://fa.wikipedia.org/