از مهمترین و قدیمی‌ترین بناهای شهر نایین، بنای تاریخی
نارین قلعه یا نارنج قلعه است که قلعه‌ای باستانی در شهر نایین در استان
اصفهان است و به عنوان قدیمی‌ترین بنای شناخته شده در
بافت تاریخی شهر نایین میباشد.
این بنای تاریخی درست در مرکز
بافت تاریخی شهر نایین و در بین محله‌های قدیمی یعنی باب المسجد ، کلوان ، نوآباد واقع شده است و پس از مناره‌ی مسجد جامع بلندترین قسمتی است که از بقایای یک قلعه قدیمی بر جای مانده است و به عنوان دژ یا کهن‌دژ در دوره‌های بعدی شهر در اطراف آن توسعه و گسترش یافته است و دارای ۴۰ متر ارتفاع از سطح زمین است.
بنا بر نوع مصالح و سبک بنا، این اثر تاریخی، می‌تواند مربوط به دوران پارتیان یا دوران ساسانیان باشد و احتمالا آتشگاه بوده است که از آن به عنوان دژ یا کهن دژ شهر استفاده میشده است هر چند نوع کاربری آن دقیقا مشخص نیست برخی متون آن را عمارتی حاکم نشین و برخی با توجه به بناهای مشابه و خندق اطرافش آنرا دژی نظامی و یا مرکز اداری و نظامی شهر معرفی کرده اند و در روایتی دیگر آتشکده اش میخوانند.
مدارک و منافع متعدد به شهرهایی اشاره می‌کنند که قلعه‌هایی مانند نارنج قلعه داشته‌اند. اصطخری در کتاب خود از وجود ۵۰۰۰ قلعه در شهرها
...مشاهده کامل متن و کوه‌های پارس خبر داده‌است، و در کتاب خود به آتشکده‌ای اشاره می‌کند که در بالای این قلعه وجود داشته‌است.
با توجه به این مطلب احتمال اینکه این قلعه در قبل از اسلام محل نگهداری آتش بوده است وجود دارد.
علاوه بر اصطخری نیز، حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ ه.ق. دور این قلعه را ۴۰۰۰ گام ذکر کرده، و بنا برگفته معاونت معرفی و آموزش اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان، مقدسی هم در قرن سوم از این بنا بعنوان یک اثر قبل از اسلام نام برده است.
دور تا دور قلعه را در قدیم خندقی احاطه نموده که از پایین‌ترین قسمت خندق تا بالاترین قسمت بنا در قدیم 50 متر ارتفاع داشته است. بنای مذکور به صورت چند ضلعی بوده که چندین برج در گوشه اضلاع آن قرار دارد.
مصالح اصلی این بنا تماما از خشت خام بوده است و خشتهای خام با ابعاد 43×43 تا ابعاد 22× 22 را شامل می‌شود و این دوره‌های مختلف ساخت و توسعه این بنا را نشان میدهد.
بنا به نوشته‌ی تاریخ نایین طول خشتهای آن نیم ذرع و عرض آن یک چهارم ذرع و وزن آن هفت الی هشت مَن است.
لازم به ذکر است، جنگ امیر مبارزالدین محمد آل مظفر و ملک اشرف چوپانی در این قلعه روی داد و چنانکه معروف است حتی تا دوره قاجار نیز از این بنا استفاده میشده است.
متأسفانه امروزه از این بنا چیزی جز چند دیوار خشتی و بقایای یک قلعه عظیم باقی نمانده است.
این عمارت زیبا در کنار اماکن تاریخی و مذهبی متعدد دیگر از جمله مسجد جامع، مصلی، بازار ، تکایا، کارگاه‌های عبا بافی سالانه هزاران گردشگر داخلی وخارجی را به شهرستان نائین در استان اصفهان و در حاشیه کویر میکشاند .
بنای تاریخی نارین قلعه به شماره 4177مورخ 4/8/65 درفهرست آثارملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع:
http://www.shahrenaein.ir/
http://www.naeinpajoh.com/p27
http://www.isfahancht.ir/Fa.aspx?p=254
http://www.naeincity.blogfa.com/post-3.aspx
http://ecnn.ir/mobile/shownewsmobile.aspx?id=7011
