قلعه والی ایلام

قلعه والی یکی از بناهای مهم دوره قاجاریه در شهر ایلام است
بر اساس سنگ نوشته‌ای که بر دیوار ورودی قلعه نصب شده، این بنا در عهد قاجار و به دستور غلامرضاخان ابوقداره والی لرستان در سال ۱۳۲۶ قمری در محله ای بنام حسین آباد فیلی که به ده بالا مشهور بود ,ساخته شده و معمار آنرا حاج درویش علی کرمانشاهی و نظارت آن به معتمدالسلطان سید جوادخان سرتیپ والی زاده نسبت داده‌اند.
همچنین در سنگ نوشته عهد قاجار در تخت خان نیز تاریخ بنا و سازنده آن مورد اشاره قرار گرفته‌است.
وی این محل و بنا را برای اسکان خود در فصل تابستان انتخاب کرده و آن را بر روی تپه ای نه چندان بلند احداث کرد و با توجه به آن ، ارتفاع فعلی کف حیاط از اطراف آن محدوده 5/3 تا 4 متر است.
قلعه والی یکی از بنا‌های فرهنگی-تاریخی عظیمی است که در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد.
این بنا دارای قسمتهای متعدد چون حرم سرا،قسمت شاهنشین،اتاق آیینه و زندان در زیر زمین می‌باشد.
قلعه والی در زمینی به مساحت 17/4687 متر مربع احداث شده است که از این مقدار زمین، فضای سبزی به مساحت 4/1792 متر مربع در ضلع جنوبی باقی مانده است.
قلعه نمای جنوبی و شکلی تقریباً ذوزنقه ای دارد این قلعه زیر بنایی برابر 01/1466 ...مشاهده کامل متن متر مربع دارد و مساحت حیاط درونی آن برابر 4/1363 متر مربع است.
قلع سه در ورودی در قسمت شرق-غرب و جنوب دارد
ورودی اصلی در ضلع جنوبی قرار گرفته که 11 پله20 سانتیمتری دارد که توسط این پله هابه داخل اتاق نگهبانی و سپس با هشت پله دیگر به کف حیاط مرتبط می‌شود.
ورودی قلعه به سبک یونانی بنا شده بود.
دیگر درهای قلعه به صورت خصوصی بوده و یا برای تردد مهمانها احداث شده اند که با راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط قلعه مرتبط می‌شوند
دو هشتی در منتهی الیه درها وجود دارد که نور تعدادی از اتاقها از آنجا تامین می‌شود در داخل یکی از این هشتی‌ها حوض کوچکی وجود دارد که به هشت ضلع تقسیم می‌شوند.
شکستگی در آجرها و اجرای طاق نماهایی در دیوار، اجرای انواع قوس بر سرنعل درگاه‌ها و ترئینات آجری بالای آنها زیبایی خاصی به هشتی‌ها داده است.
مصالح بکار رفته در معماری قلعه شامل سنگ،آجر،گچ،کاشی و چوب می‌باشد
قلعه والی در زمان ساخت در فضایی کاملاً باز ساخته شده ولی با پیش رفت شهر نشینی اطراف آن را ساختمانهای مسکونی و اداری فرا گرفتند
قلعه از سمت شمال با کوچه ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمانهای مسکونی اطراف خود جدا شده است.
همچنین از شرق با ساختمان اداری اداره کل امور اقتصاد و دارائی ایلام محصور شده شده است و از جنوب به خیابان پاسدارن منتهی می‌شود.
تالار شاهنشین زیبایی در ضلع شمالی بنا وجود دارد که ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگتر از سایر اتاقها است
در وسط تالار حوض کوچکی قرار دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر تزیین شده بود و در زمان بازسازی با کاشی‌های رنگی تزئین شد
این حوض در اطراف چشمه ای که در آن زمان پر آب بوده ساخته شده ولی به مرور زمان این چشمه خشک و کم آب شده بود و برای اینکه حالت نمادین چشمه حفظ شود در باسازی قلعه با اجرای لوله کشی این قسمت نیز مرمت شد تا این حوض قدیمی فراموش نشود.
نرده‌های مشبک آجری به رنگ فیروزه ای، ، اورسی‌های قلعه، تراس‌های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره‌های مشبک با شیشه‌های الوان,ستونهای دایره ای، سرستونهای منقوش در ایوان، قوسهای کمانی و تزئینی و کاربندی بالای آن با کاشی‌های رنگی، درختان بلند و کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل در صحن جلوی قلعه منظره زیبایی به قلعه و معماری بخشیده است.
قلعه دو ایوان غربی و شرقی دارد.
در ساخت سقف کلیه اتاقه، از ملات گچ و آجر استفاده شده و در آنها از انواع و اقسام قوسهای بار بر و غیر بار بر(تزئینی) استفاده شده است. این قوسها عبارتند از : قوس جناقی، قوس نیم دایره (حلالی) و قوس سه قسمتی.
قوس سه قسمتی فقط برای نما سازی استفاده شده و بار بر نیست.
همه این قوسها از نظر اجرایی به سبک قوس رومی ساخته شده و اطراف آنها با شکستگی در آجر ه، برجسته نشان داده شده و همراه با کاشی‌های ریز رنگی تزئین شده اند.
قوسهایی که به این سبک(سبک رومی) اجرا شده اند از مقاومت بالایی در مقابل فشارهای وارده بر خوردار هستند.
در ساخت پوشش سقف اتاق‌ها ، هدف بوجود آوردن سقفی تقریباً گنبدی شکل و پشت بامی تخت و یکنواخت بوده است که اول قوس‌های جناقی بر روی پایه‌های 75 سانتیمتری اجرا شد بعد برای اینکه سقف از داخل به شکل گنبدی مانند دیده شود، با استفاده از سه کنج سازی و یا طاق چشمه در اطراف قوسهای جناغی، نمای داخلی سقف به صورت گنبدی شکل ساخته شد.
در قسمت بالای دیوار فاصله بین قوسها را با خورده‌های آجر و مواد سبک پر کرده و بدین ترتیب سقفی گنبدی شکل و پشت بامی تخت بوجود آمد.
کلیه دیوارهای قلعه بار بر هستند و با طاق نماهایی با ابعاد یکسان و قوسی نیم دایره تزیین شده اند.
کف اتاقها، داخل حیاط و پشت بام قلعه با آجر فرش و ملات گل و آهک پوشش شده که در بازسازی با ملات ماسه وسیمان جایگزین گردید.
در زمان جنگ تحمیلی این بناحدود 50% تخریب شد که در سال 1367 با همکاری سازمان میراث فرهنگی بعد از دو سال تلاش بی وقفه در سال 1369 بازسازی آن به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت
در هنگام بازسازی برای جلو گیری از نفوذ رطوبت به داخل قلعه ابتدا لایه‌های قبلی که شامل آجر فرش و ملات کاه و گل بود برداشته شد،بعد بام قیر اندود شد و بر روی لایه قیر آسفالت به ضخامت سه سانتیمتر و یک لایه ایزوگام و آسفالت قرار گرفت و برای حفظ شکل پیشین قلعه بر روی آنها یک لایه آجر فرش کشیده شد.
بیشتر اتاق‌های قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو ساخته شده اند، قلعه 20 اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی دارد.
اتاقهای مشرف به انتهای اضلاع غربی و شرقی در قسمت جنوب دارای تزئینات آیینه کاری و نقاشی هایی با نقوش انسان و تزیینات گوناگون است .
در تزئین درهای چوبی و پنجره‌ها از شیشه‌های رنگی استفاده شده است .
بیشتر قسمت نقـــش‌های انسانی این بخش را تصاویر حکام وقت و زنان آنان تشکیل می‌دهد .
اتاق شاه نشین دارای پنجره بزرگ چوبی ، گچ بری‌های منحصر بفرد با نقوش گل وگیاه و نیز حوض سنگی کوچک است .
ضلع شرقی و غربی قلعه کاملاً قرینه هم بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود 80 سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاقها و ایوان‌ها ارتباط دارند.
سه راه پله با چرخشی 90درجه قلعه را به پشت بام متصل می‌کند
قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن کنگره هایی برای قرار گرفتن نگهبان‌ها برای دیده بانی وجود دارد.
در داخل راهروها ی قلعه محلهایی به صورت طاق نما در دیوار وجود دارد که محل استقرار نگهبانان بوده است.
قسمت ورودی نگهبانی،راهروی مدخل ورودی ضلع شرقی،داخل اتاق شاهنشین و سقف‌ها با کاشی‌های رنگی کار بندی و به وسیله گچبری‌های زیبایی تزیین شده اند شش زیر زمین در سه ضلع شمال، غرب و شرق در این قلعه وجود داردکه ارتفاع آنها تا زیر سقف دو متر است و روشنایی آنها به وسیله پنجره‌های مشبک آجری و رنگی از داخل حیاط تامین می‌شود
با توجه به وجود شومینه و معماری خاص زیر زمین‌ها احتمالاً از آن به عنوان محل استراحت در بهار و تابستان و گاه نیز به عنوان زندان و شکنجه گاه استفاده می‌شده است .
عمده مصالح به کار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردی از سنگ بوده‌است
در بازسازی قلعه در سقف‌ها و قوس ها، از ملات گچ، و در دیواره‌ها و زیر آجر فرشها از گل و آهک و در مواردی از ملات ماسه و سیمان استفاده شده‌است.
گچبری دیوارها و سقف اتاق شاهنشین به صورت نقش هایی از گل و گیاه اجرا شده است
آینه کاری در سقف اتاقها معمول بوده و بقایایی از آن در یکی از اتاقهای ضلع غربی بر جای مانده که بسیار زیبااست.
در قدیم در این بنا باغچه‌هایی از گل محمدی وجود داشت و انارستان بزرگ آن نیز در خروجی بنا در جبهه غربی زیبایی خاصی به قلعه بخشیده بود.
سنگ ازاره نمای بیرونی دیوار از سنگهای تراشیده شده مستطیلی شکل است که حالت برجسته نقشهای اسلیمی مختلف آن، در نمای دیوار بکار رفته شده است
بعد از اتمــام ساخت قلعــه غلامرضا خان والی مقتدر لرستان پشتکوه دستور به نگارش کتیبه ای به طول 180 و عرض 34 و قطر 14 سانتیمتر داد تا به زیباترین شکل ممکن حکاکی گردد .
این سنگ نوشته با خط نستعلیق برجسته و در هفده سطر با فواصل منظم و در کادرهای مستطیل نگارش یافته و در آن ایام بر بالای ورودی شرقی قلعه والی لرستان پشتکوه شهر ایلام در داخل دیوار نصب بوده که در جریان جمگ تحمیلی و بمباران هواپیماهای عراقی فرو افتاد و فعلا" در جای دیگر قلعه نگهداری می‌شود .
متن کتیبه :
{هوالله تعالی یا علی مدد
تاریخ ساختن عمارت پارک در زمان سلطنت شاهنشاه عادل بادل محمدعلی شاه قاجار خلدالله ملکه حسب الامر حضرت مستطاب اجل اکرم عالی آقای غلامرضاخان امیر جنگ والی لرستان فیلی (1) ابن مرحوم مغفور حسینقلی خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم حیدرخان والی ابن مرحوم مغفور حسن خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم اسدخان ابن مرحوم اسماعیل خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم شاهوردیخان ابن مرحوم منوچهرخان والی ابن حسین خان والی ابن شاهوردیخان والی در سنه هزار و سیصد و بیست و شش هجری (2) به معماریت عالیجاه خیرالحاج حاجی درویشعلی کرمانشاهی و به نظارت معتمدالسلطان مکرم عم عالی مقام صیدجواد خان سرتیپ والی زاده اتمام پذیرفت .
فی شهر رمضان المبارک سنه 1326 هجری}
قلعه والی شهر ایلام از مهمترین آثار تاریخی استان ایلام به شمار می‌رود با تبدیل شدن به موزه برای نمایش بسیاری از آداب و رسوم گذشته مردم استان به یک مجموعه بی نظیر در کشور تبدیل شده است.
در سال 1385 فاز اول موزه مردم شناسی راه اندازی شد,این موزه دارای بخش‌های مختلفی است که به معرفی آداب، سنن، فرهنگ و ایلات مختلف استان و شخصیتهای سیاسی و فرهنگی می‌پردازد.
معرفی اقوام کرد، لر، لک و عرب در اتاقهای قلعه والی از بخشهای مهم موزه است و چگونگی تهیه نمد محلی استان، گلیم نقش برجسته در کنار زنان و مردان با لباسهای محلی از دیگر بخشهای موزه است.
این موزه دارای غرفه‌های متنوع مردم شناسی، نمایش آیین‌ها و سنن بومی و محلی استان ایلام است.
همچنین مجسمه شخصیت‌های مختلف از جمله غلامرضان خان والی پشتکوه، حسینقلی خان والی ایلام، علامه سیدجعفر اعرجی را در این موزه می‌توان مشاهده کرد.
چون در استان ایلام آسیاب‌های آبی متعددی وجود دارد برای آشنایی بازدیدکنندگان یکی از اتاق‌های موزه به آسیاب آبی تعلق دارد که بسیار زیبا طراحی شده است.
هم اکنون موزه مردم شناسی شهر ایلام از غنی‌ترین موزه‌های تخصصی مردم شناسی محسوب می‌شود.
این موزه در صبح وعصر پذیرای دوستداران تاریخ ایلامیان است و فقط در روزهای دوشنبه تعطیل است.
قلعه‌ی والی در تاریخ سوم آذر 1376 با شماره 1798 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید
منبع:
http://www.lorestan-poshtkoh.blogfa.com/post-11.aspx
https://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=102531
http://www.ilamtoday.com
http://www.ilamtoday.com/article/article.asp?n=52
http://www.ilamzagros.blogfa.com/post-56.aspx
http://www.mehrnews.com/detail/News/1661330
http://www.nojavanha.com
http://www.memaran.ir/index.php/home/iran-sec/2011-09-07-12-11-47/11-reportage/692--6-
http://www.irna.ir
http://www.tasnimnews.com/Home/Single/300103
http://www.ghatreh.com
http://www.seemorgh.com/culture/2482/76289.html
http://www.asreilam.ir/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF/403-2013-08-31-13-39-34.html
http://ilam.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=9254
http://fa.wikipedia.org
http://www.irhotelbooking.com/persian/Article/View.aspx?ArtID=191