قلعه سالار محتشم (موزه مردم شناسی خمین)

آدرس : استان مرکزی – خمین - بلوار منتظری شمالی، کوچه حکمت
قلعه سالار محتشم در داخل بافت قدیمی شهر خمین در شمال غربی شهر واقع شده است.
این قلعه یک بنای قدیمی با در و پنجره و سقف چوبی است که در حال حاضر به موزه مردم شناسی تبدیل شده است.
سالار محتشم با نام اصلی میرزا علی خان کمره ای فرزند علی قلی خان سرهنگ بوده است. او از صاحب منصبان دوره قاجار بوده که به دلیل خدمات خود از طرف دولت وقت و احمد شاه قاجار در سال 1332 ه.ق و به پیشنهاد علاءالسلطنه وزیر داخله، ملقب به سالار محتشم می‌شود.
قلعه سالار محتشم از ساخته‌های اوست. قلعه سالار مأمن و پناهگاه مردم هنگام هجوم دزدان و اشرار به شهر و همچنین محل تجمع دسته‌های عزاداری در ماه محرم بوده است.از نظر سبک معماری تلفیقی از معماری کلاسیک اروپا و معماری سنتی و ایران است
طبقه اول این قلعه به کارگاه صنایع دستی و طبقه دوم آن به موزه مردم شناسی تقسیم شده و تلاش می‌شود آداب و رسوم و فرهنگ مردم شهرستان خمین در معرض دید عموم قرار گیرد.
قلعه سالار محتشم از جمله بناهای شاخص معماری رومی _ ایرانی این شهر به شمار می‌رود.
منزل نامبرده فاقد هر گونه کتیبه و یا سند معتبر در مورد تاریخ دقیق ...مشاهده کامل متن ساخت بنا است اما با بررسی خصوصیات معماری مانند نوع طرح سازه چین و شکسته‌های نماها و آرایه‌ها قدمت آن به حدود اواخر دوره قاجاریه بر می‌گردد.
تنها بنایی که در خمین با (سرا قلعه ) بیت امام قابل مقایسه است همین سرای قلعه سالار محتشم است این قلعه یک پدیده شاخص در مجموعه شهر بوده و دیوارهای بلند و سردر با شکوه و جالب توجهی دارد سابقه کارکرد حکومتی این قلعه ظاهراً خیلی بیشتر از بیت امام است ولی برخی خصوصیات آن مثل مشرف نبودن به شهر و دوری نسبی آن از مراکز اصلی شهر معایبی برای این مرکز حکومتی است وجه تشابه این دو قلعه آن است که در مجاورت هر دوی آنها کوچه‌های بن بست و واحدهای همبستگی متعددی وجود داشته که آنها نیز قلعه ای نفوذناپذیر بوده اند.
این قلعه دو ورودی دارد که یکی اختصاصی و دیگری عمومی بوده و از طریق آنها می‌توان داخل محوطه باغ و حیاط قلعه شد .
ساختمان بنا بر جهت شرقی – غربی استوار گردیده است و وسعت آن 4 هزار و 300 متر مربع می‌باشد.
این بنا شامل یک بخش شبستانی در پایین و یک بخش اعیان نشین در بالاست، 8 اطاق در بخش شبستان وجود دارد که طرح و اندازه آنها متفاوت است، این اتاق‌ها امروزه نیز مانند گذشته به عنوان فضاهای خدماتی و مسکونی استفاده می‌شوند.
یک ایوان سراسری اولین بخش از ساختمان طبقه هم کف را تشکیل می‌دهد ستونهای آجری این ایوان نسبت به ایوان طبقه دوم، کوتاه و ضخیم‌تر می‌باشد تا بتوانند بار و سنگینی طبقه دوم ساختمان را زودتر و آسانتر به پایه‌ها منتقل کنند.
این ستونها دارای طاق‌های هلالی عریض بوده که در پیشانی آنها جهت تزیین، تصویر و شکلهایی نظیر یک بشقاب که در آن سه انار وجود دارد گل، شاخه درخت، برگهای گیاهان و نیز پرندگان که آنها را از تراشکاری آجر و نیز آجرهای قالبی بسیار ظریف به وجود آورده اند بیشتر این تزیینات آجری با کاشیهای رنگارنگ خرده ای تلفیق یافته بود که به مرور زمان و بی توجهی اکثر کاشیها از بین رفته است.

به وسیله سه راه پله در نقاط مختلف شبستان می‌توان به طبقه اعیان نشین بالا وارد شد.
ایوان طبقه اعیان نشین دارای هجده ستون چوبی است که روی آنها را با گچ مزین کرده اند، این ایوان رابط بین اتاق‌های مختلف طبقه است.
در قسمت غرب شبستان حوض‌خانه ای با طرح چلیپا شکل موجود است که از نوع سردابه تابستانی محسوب شده و سقف تزئینی آن با آجر کار شده است در جلوی شبستان ایوانی سرتاسری دیده می‌شود این حوض‌خانه دارای چهار ورودی بوده و فعلاً یکی از آنها باز است از مختصات این حوض‌خانه سقف تخت و باربر آن است که از تیر پرتو و شاخه‌های خشک درختان ساخته و پرداخته شده وسپس آنرا با قابهای چوبی و مربع شکلی آراسته و بدین شکل سقف کاذبی بوجود آورده اند تا زیبایی بنا را بیشتر کنند ، محور طول و عرض این حوض‌خانه حدود 50/8× 50/7 است.
از دیگر خصیصه‌های شاخص عمارت سالارمحتشم دیوارهای محاطی حیاط است این دیوارها با سبکی معروف به زین اسبی ساخته شده‌اند به این صورت که شکل دیوارها تداعی گر زین اسب است که به صورت ریتمیک به دنبال هم تکرار شده اند و در حد فاصل این زین اسبی‌ها یک لغاز آجری قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام دیوار، یکنواختی را از دیوارها گرفته و منظره آجری زیبایی را القاء می‌کند به گفته ساکنین محل و طبق شواهد موجود در وسط هر کدام از زین اسبی‌ها و همچنین بالای هر یک از لغازها ستونکهای آجری قرار داشته که روی آنها مجسمه‌های گچی با اشکال برگرفته از هنر مجسمه سازی غربی قرار داشته است البته به دلیل گذشت زمان و فرسودگی مصالح و همچنین تعمیر و بازسازی قسمت فوقانی دیوار اطراف حیاط تمامی این مجسمه‌ها از بین رفته اند و اثری از آنها بر جا نمانده است.همچنین مقابل ساختمان یک فضای سر پوشیده از چوب و حلبی دیده می‌شود که بر فراز آن یک بادنما نصب شده است و هنوز هم آثاری از آن باقی مانده است.
در اطراف و زیر همین فضای سرپوشیده آینه هایی تعبیه شده بود که در شبهای مهتابی نور را به داخل ساختمان منعکس می‌داده است..
مصالح ساختمانی عبارتند از کاشی، سنگ، آجر، چوب، گل، خشت، گچ و آهک.

قلعه سالار محتشم یکی از عمارتهای نادر ایران محسوب می‌شود که 170 سال پیش دارای سیستم
برق کشی بوده که تاکنون منبع تامین نیروی برقی این سیستم مشخص نشده است قلعه سالار محتشم دارای عکاسخانه اختصاصی هم بوده و اکنون عکسهای بسیاری از این قلعه به جا مانده که علاوه بر ارزش هنری از نظر شناخت تاریخ خمین نیز حائز اهمیت است.
از ویژگی‌های دیگر این بنا طراحی و تاکید نماها به سمت جنوب و دریافت نور و هوا از طریق نورگیرها و ورودی‌ها ست .
عمده تزئینات این بنا شامل سقف‌های کاذب آن و نقاشی‌های زیبای آن با موضوعات گل و بلبل، حیات وحش و طبیعت سر سبز می‌باشد
ساختمان اصلی شامل چند اتاق تو در تو است که فضای داخلی توسط رف‌ها و مجسمه‌هایی که نشان از فرهنگ منطقه ندارد تزئین شده است.
در یکی از اتاق‌ها اسناد و عکسهای متعلق به خاندان سالارالدوله، زینت دیوار شده است. در جلوی اتاق‌ها یک ایوان بزرگ قرار داشته که از دو طرف پلکان به حیاط ارتباط دارد.
نمای بیرونی ساختمان اصلی بوسیله ستونهای گچبری زیبا و سر در‌های مزین شده، بسیار جلب توجه می‌کند.
این قلعه همچنین دارای کلاه فرهنگی منحصر به فردی است که عرصه حریم منظری آن با افزایش بلند مرتبه سازی‌ها دچار خدشه شده است
عنصر قابل توجهی که در حیاط قلعه به چشم می‌خورد حوضی است که به صورت دو لنگه با طرحی کاملاً اروپایی در راستای شرقی – غربی ساخته شده است طرح این حوض هندسی نامنظم می‌باشد شکل و ساختار این حوض یکی از خصایص منحصر به فرد این بنا محسوب می‌گردد دور چین این حوض طوری طراحی شده است که بتوان گلدان هایی را در دور تا دور آن قرارداد و با تلفیق این دو عنصر یعنی آب و گل یک فضای بصری و عرفانی زیبایی را به وجود آورد شکل کلی حوض بر خلاف حوضهای ایرانی که حالت سکون را تداعی می‌کنند دارای جهت و القاء کننده یک نوع حرکت بصری قوی از طرف بنا به سوی محیط و باغچه‌های درون حیاط است.
طبق گفته ساکنین محل نوادگان سالار محتشم آب حوض ساکن نبوده بلکه این حوض توسط کانال آبی که از ضلع غربی وارد حیاط پر شده و توسط همان کانال از ضلع شرقی حوض خارج می‌شده است و به بیان دیگر آب حوض مدام در جریان بوده است و این خود از خصایص شاخص این حوض می‌باشد.
در حال حاضر اثری از جوی آب در محوطه حیاط دیده نمی‌شود اما اثر آن در خارج از بنا، پشت دیوار غربی دیده می‌شود. ساختار حوض از آجر و ملاط ماسه آهک با اندود ساروج می‌باشد نکته قابل توجه این که محوطه سازی حیاط تلفیقی از سبک ایرانی و اروپایی است.
در قسمت جنوبی حوض طرح باغچه‌ها به سبک باغ‌های ایرانی است یعنی تشکیل شده از دو راهرو متقاطع صلیبی شکل است که چهار باغچه در گوشه‌های آن قرار دارد که اصطلاحاً چهار باغ نامیده می‌شود.
در ضلع شمالی حوض حد فاصل حوض و بنای اصلی سبک باغچه‌سازی متفاوت بوده و به سبک اروپایی ساخته شده است و تشکیل شده از چند قطعه مجزاست که در کل شکل قلب را تداعی می‌کند.

این بنا پس از مرمت و تجهیز، در خردادماه سال 1385 به موزه مردم شناسی خمین تبدیل شد و با نصب پیکره هایی رسومات قدیمی این شهر از جمله "شب چله"، "کردعلی به کوه" و "کوسه ناقالدی" در آن به نمایش گذاشته شده است.
بعضی آثار موزه شامل: ابزار و لوازم معیشتی مردم خمین و مولاژهای مربوط به سنگ نگاره‌های تیمره می‌باشد.

در جوار این خانه قدیمى، خانه دیگرى نیز با همین شیوه معمارى وجود دارد که متعلق به برادر سالار محتشم است و در حال حاضر مسکونى مى‌باشد. این قلعه مربوط به دوره قاجاریه است.
این خانه قدیمى نیز از نظر ویژگى‌هاى معمارى و تزئینات موجود از بناهاى دیدنى و بسیار جالب توجه شهر خمین مى‌باشد، ولى زیبایى آن در حد بناى سالار محتشم نیست.
سبک معمارى این دو خانه چه به لحاظ تزئینات و چه به لحاظ نقشه و نحوه قرارگیرى آن در محوطه‌، نشان مى‌دهد که این بنا نیز به اواخر دوره قاجاریه تعلق دارد.
این اثر در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۵۸۰۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع:
www.fa.wikipedia.org/wiki
www.chn.ir/NSite/FullStory/News
www.pana.ir/Pages/News-201684
www.khabarfarsi.com/ext/8462508
www.irna.ir/fa/News/81110800
www.khomeinnews.ir/news
www.arakbto.ir