زیارتگاه احمد بن ابوالحسن شیخ احمد جام (536-441 هـ.ق) در شهرستان تربت‌جام، در میان جاده مشهد به هرات قرار دارد و شامل ده بنای تاریخی است که در اطراف یک حیاط وسیع مجتمع شده است.
قبرشیخ، بدون هیچ‌گونه بنایی، به صورت روباز در مقابل ایوان عظیمی قرار دارد.
پیشینه بناهای مجموعه شیخ جام بر اساس کتیبه‌های آن دست کم به قرن هفتم هجری قمری بر می‌گردد
زیارتگاه شیخ‌احمد، یکی از بزرگترین مراکز زیارتی شرق ایران است,مجموعه،شامل ساختمان‌هایی است که در اضلاع غربی و شمالی حیاطی مستطیل شکل و بزرگ گرد آمده است و در قلب مجموعه، گنبدخانه با ایوانی در جلوی آن قرار دارد.
در طرفین ایوان، دو بنا به نام‌های مسجد کرمانی و گنبد سفید یا مسجد رواق، قرار دارند.
فضای ورودی مزار:
این بخش چندین بار مورد بازسازی قرار گرفته و با توجه به مقتضیات زمانی تغییراتی به خود دیده است . شکل کنونی مربوط به سال‌های اخیر و بعد از محوطه سازی توسط استانداری خراسان در سال 1351 می‌باشد .
فضای ورودی مزار شامل ایوانچه‌ی است که پوشش آن به نقاشی گل و بوته بسیار زیبا تزیین شده است و در طرفین ورودی نیز دو سکوی کوتاه قرار دارد
مسجد کرمانی:
این بنا در سمت چپ ایوان قرار گرفته و ظاهرا نام آن به سازنده بنا " خواجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی " منصوب است .
مسجد کرمانی با ابعاد 70/10 × 17 متر شامل شاه نشین در وسط هر ضلع و سه چله خانه در زویی شرقی و غربی است
زیبا‌ترین عنصر معماری این مسجد در شاه نشین در ضلع غربی یعنی محراب گچبری شده و نفیس آن قرار دارد که از شاه کارهای قرن هشتم هجری به حساب می‌آید .
اجزای مهم این محراب عبارتند از : قاب ، حاشیه ، زوار ، لچکی ،قوس طاق نما و سرستون کوچک که با تلفیقی موزون پدیده‌ی نفیس را بوجود آورده است . کتیبه اصلی محراب در حاشیه آن قرار دارد و شامل سوره مبارکه فتح از ابتدا تا قسمتی از آیه پنجم این سوره است .
آیات 26 و 27 از سوره آل عمران در قوس طاق نمای داخلی دیده می‌شود .نوشته دیگری در قاب واقع در طاق نماهای کوچک قرار دارد که شامل آیات 62 و 63 از سوره یونس می‌باشد .
در بخش بالایی پیرامون فضای داخلی مسجد کرمانی کتیبه‌ی شامل سوره مبارکه ( یس ) به طرز هنرمندانه‌ی بنا را دور می‌زند .
با توجه به وجود سال 728 تا 718 هجری قمری در یکی از بخش‌های کتیبه می‌توان ادعا کرد که همین تاریخ سال بنیان و پی ریزی مسجد کرمانی می‌باشد .
گنبد سفید:
این بنا در سمت راست ایوان قرار دارد . ورودی گنبد سفید با تقارن داری ایوانچه‌ی که طاق پوشش آن مزین به مقرنس‌های ظریفی است که در بین آن نقاشی‌های آبی رنگ ، جلوه خاصی را برای ورود ایجاد کرده است .
فضای داخلی گنبد سفید دو شاه نشین در اضلاع شمالی و جنوبی دارد,شاه نشین جنوبی تزئینات مقرنس دارد که احتمالا در دوره‌ها ی بعدی صورت گرفته است . در میان پوشش بنا عنصر کوچکی ایجاد شده که بوسیله آن نور فضای داخلی گنبد سفید ،تامین می‌شود .
تنها کتیبه‌ی این بنا به خط کوفی در پیرامون یک زمینه شطرنجی ناتمام مزین به سوره‌های اخلاص و فاتحه ایجاد شده است که بیشتر این کتیبه در محل خود وجود نداشته و از میان رفته است .
دیواری آجری شامل چهار طاق نما در نمای بیرونی گنبد سفید ، دیده می‌شود که در میان آن در زمینه‌ی لاجوردی کتیبه‌ی در سه سطر و حاوی نام معمار و تاریخ آن به صورت ( استاد جاجی زین جامع شیرازی غفرالله له فی اربع و اربعین و ثمانماه ( 844 هجری قمری )است .
بر این اساس می‌توان ادعا نمود که بنای گنبد سفید در اواسط سده هشتم هجری قمری به بناهای موجود در مزار افزوده شده است .
مدرسه امیر جلال الدین فیروز شاه (گنبد شاه) تربت جام
گنبد سبز که بخشی از مدرسه فیروز شاه بوده ،در ضلع شمالی صحن مزار شیخ جام واقع شده است . این بنا شامل یک هشتی با گنبدی دو پوسته و اتاق کوچکی در کنار آن ،با نمای کاشی کاری به شیوه معقلی است .
گنبد سبز دارای گنبد خانه ای چهار تاقی و مربع شکل به ابعاد 5/10 *5 /10 متر با چهار شاه نشین و دو طاق نما در شاه نشین‌های شرقی و غربی است که در طاق نمای غربی آن ، محرابی وجود داشته که امروزه تنها قسمتی از حاشیه قوس آن برجای مانده است .
بر فراز درگاه‌‌های شمالی و جنوبی که هر دو به منزله ورودی بنا محسوب می‌شوند ، دو تاق سوار کرده اند که نورگیری در هر یک از آنها جای داده شده است ، مهم‌ترین بخش بنا ، سقف بناست که با به کارگیری سه کنج‌‌ها و کاربندی، به شیوه ای بسیار بدیع و زیبا پوشیده شده ، و بر فراز آن ، گنبدی سوار است.
گنبد خانه:
گنبد خانه در امتداد سر در ایوان رفیع مجموعه قرار دارد . طبق شواهد موجود ، گنبد خانه بنای منفردی بوده و مقدم بر بناهای اطراف است . با توجه به کتیبه موجود عناصر تزئینی و معماری موجود در گنبد خانه از کارهای هنرمندانه در زمان سلطان شاه نقاش و استاد عبدالوهاب بنا می‌باشد .
به استناد متون کهن تاریخی و بررسی‌های انجام شده ، گنبد خانه پیش از بناهای دیگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به ( 633 هجری قمری به چشم میخورد.محمد بن ابوبکر کرت ) متوفی (643 هجری قمری ) توسعه یافت و تزئینات آن نیز توامان تکمیل شده است .
وجود تزئینات کاشی کاری فیروزه‌ی مزین به کتیبه‌ی با قلم شیوی ثلث در فضای داخلی گنبد خانه متعلق به قرن هفتم هجری قمری ، می‌تواند شاهدی بر این ادعا باشد که بعدها این بنا توسط غیاث الدین محمد کرت تکمیل شده است .
فضای داخلی گنبد خانه با نقش‌های رنگارنگ و زیبا روی گچ تزیین شده و تاریخ (763 و 771 هجری قمری ) بر انتهای کتیبه‌ها نشان دهنده مرمت و بازسازی بنا است.
در چوبی منبت کاری شده ا ی در آستانه ورودی این بنا وجود دارد که در سمت چپ آن در کنار یکی از قاب‌های موجود به طور برجسته عبارت " رجب سنه ثلاث و ثلاثین و سبعماه (733)قمری " به چشم میخورد .
یکی از ویژگی‌های ساختمان‌های خراسانی، بلندای ایوان‌ها و به ویژه سر در آن است. به فاصله میانِ تیزهِ چفدِ ایوان تا بالای سر درِ آن، " چکاد " می‌گویند. این فاصله در ساختمان‌های خراسانی بویژه در سمرقند و بخارا آن چنان بلند است که تناسب درگاه از میان رفته است.
از جمله در ایوان بلند جلوی گنبدخانه که در چند مرحله ساخته شده است چون نمای آن دو رنگ است. بلندای آن سی متر است و گمان می‌رود که در سال ۷۲۸ ق ساخته شده باشد.
سر در ایوان بسیار زیباست.
ایوان :
ساخت این بخش با ارتفاعی حدود 30 متر ، توسط شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد جام ، در نیمه اول قرن هشتم هجری شروع شده است و ادامه کار توسط فرزندش غیاث الدین بن مطهر دنبال شد و به اتمام رسید .
علاوه بر تزئینات حاشیه داخلی ایوان ، نمای
بیرونی مزین به کاشی‌های معرقی است که به دستور شاه عباس اول صفوی پس از مراجعت از فتح قندهار به سال 1022 هجری قمری یجاد شده است .
سوره مبارکه الملک بر حاشیه اطراف ایوان نیز به شیوه‌ی هنرمندانه به قلم زیبای ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نقش بسته است .
امروزه بر فراز ایوان دو گلدسته کوتاه شبیه به گنبد کلاه فرنگی مشاهده می‌شود که بنای آنها را به شخصی به نام شیخ اسماعیل خان مستوفی الملک ، مستوفی کابل و هرات در زمان احمد شاه درانی ( یا نادر شاه ) نسبت می‌دهند .
ایوان در بخش داخلی دو محراب گچی در طرفین ورودی گنبد خانه در ضلع جنوب غربی ( سمت قبله ) دارد که یکی از آنها به صورت کامل و گچبری محراب دیگر ناقص بوده و از مکان اصلی خود جدا شده است .
پوشش فضای زیرین سقف ایوان با مقرنس کاری زینت داده شده است . بلندی ایوان و کاشی کاری متنوع به صورت شش گوش است و با گل و برگ و ستاره شانزده پر به رنگ‌های سیه ، لاجوردی و فیروزه ای و زمینه سفید تزیین شده است
مسجد عتیق:
این بنا با ابعاد 19× 5/25 متر در ضلع جنوب غربی بنای گنبد خانه قرار دارد .
فضاهای معماری مسجد شامل شبستانی گنبد دار و دو اشکوبه و شامل پنج رواق است
در امتداد هر دو رواق ، طاق‌های دو اشکوبه‌ی قرار دارد که پوشش سقف این رواق‌ها با یک سری تویزه و طاق‌های خانچه پوش بوجود آمده است .
خانقه ، سراچه و مدرسه فریومدی:
گلمبک با استناد به کتاب خطی ( مقامات اولاد شیخ جام ) که در حوالی سده پانزده میلادی به رشته تحریر درآمده می‌نویسد :
دو بنا خانقاه و مدرسه فریومدی ، در محوطه ای واقع شده بودند که در حال حاضر توسط حیاط کوچکی اشغال شده و در جانب شمالی گنبد قرار گرفته و داری طاق هایی در اطراف ایوان مرکزی است .
به نظر وی خانقاه و مدرسه حدودا در یک تاریخ احداث شده اند . خانقاه به همت شهاب الدین اسماعیل پدر ، شخصی که ساختمان ایوان را شروع کرد ، بر پا شد . وی در سال 738 هجری یا 1388 میلادی وفات یافت .
مدرسه هم از کارهای وزیر خواجه علاء الدین محمد فریومدی می‌باشد که در جریان قیام سربداران در همان سال به قتل رسید . هر دو بنا به احتمال به منظور یجاد ابنیه جدید‌تر در دوران بعد تخریب شده اند .
بنابراین می‌توان گفت که مدرسه وجود خارجی داشته است . حمدالله مستوفی در نزهه القلوب چنین آورده است :
از مزار اکابر تربت ژنده پیل احمد جام آنجاست و بر آنجا عمارتی و گنبدی عالی خواجه علاء الدین ساخته … که به احتمال بسیار منظور وی همان عمارت وسیع مدرسه بوده و در نظر حمدالله مستوفی رتبه‌ی عالی داشته است .
محل تدفین ( شیخ الاسلام شهاب الدین اسماعیل ) نشانگر آن است که وی در نقطه‌ی بین سر در ایوان و گنبد سفید به خاک سپرده شده است که نشان می‌دهد سراچه زمانی وابسته به خانقاه یا فضای باز در مجاور آن بوده است .
زیرا محل قبر سال‌ها قبل از احداث بنای گنبد سفید و احتمالا قبل از سردر محلی فعلی خود بوده است . از این رو بنای خانقاه می‌تواند فضایی را که با سراچه تطبیق می‌کند و قبر بانی آن را در بر گرفته است ، اشغال کرده باشد و زمانی که گنبد سفید در حال پی ریزی بوده بدون آن که وضع محل قبر را بر هم بزند ، خانقاه تخریب گردیده است .
سراچه فضایی است ساده و روح انگیز که دراضلاع شمالی و جنوبی آن ایوان هایی کم عرض قرار دارد . همچنین در یکی از ایوان‌های ضلع شمالی محرابی ساده تعبیه شده که در آن هیچ گونه عنصر تزئینی مشاهده نمی‌گردد .
در این مکان ظاهرا دری وجود داشته که در دوره‌های بعد به دلیلی مسدود شده است . اطراف این بخش را طاقنماهایی آجری و ساده فراگرفته و حجرات دو اشکوبه نشان می‌دهد که معماری آن متعلق به یک مدرسه بوده است .
در ضلع جنوب غربی سراچه در امتداد قبله " در " چوبی بزرگی قرار دارد که از آن می‌توان به صحن وسیع مسجد جامع راه یافت و همچنین در میان کف آجر فرش شده سراچه ، قبری بر آمده به صورت مصطبه قرار دارد, قبر محل خاک سپاری میر یحیی قادری از پیروان قادریه متوفی به سال (1336 هجری قمری ) است .
مدرسه امیر جلال الدین فیروز شاهی یا گنبد سبز:
این بنا در شمال غربی مجموعه واقع شده و از سمت جنوب شرقی به آن مجموعه متصل است .
این بنا نقشه ا ی چلیپیی شکل( صلیبی ) و چهار ایوانی دارد که بالای آن گنبدی مرتفع و فیروزه ای رنگ قرار گرفته است .
گنبد خانه‌ی چهارطاقی شکل به ابعاد 5/10× 5/10 متر به چهار فضای شاه نشین و دو طاق نما در بخش‌های شرقی و غربی این قسمت‌ها ایجاد شده که در طاق نمای غربی آن محرابی وجود داشته است و امروزه از آن همه تنها بخشی از حاشیه قوسی آن بر جای مانده است .
بنا دارای تزئینات زیبای کاشی کاری و مدرسه‌ی است که توسط جلال الدین فیروز شاهی در سال 844 بنا شده است .
مقبره شیخ احمد جام:
مقبره در مقابل ایوان رفیع و با شکوه مجموعه قرار دارد . در حال حاضر در اطراف مقبره شیخ معجری سفید رنگ به طول 8 متر و ارتفاع 50 سانتی متر ایجاد شده که به فاصله یک متر از آن ستونی سنگی به رنگ سیاه با کتیبه هایی به رنگ ثلث و نستعلیق
تعبیه شده است .
دو سنگ افراشته سفیدبر بالی سر و پایین پی مزار تعبیه شده است که بر روی آنها کتیبه هایی به خط کوفی و یا قلم زیبای نستعلیق نگاشته شده است
همچنین سنگ‌ها مزین به گل و برگ و طرح‌های مارپیچی و مقرنس نیز در این نگاره‌ها مشخص می‌باشد .
مسجد جامع نو:
این مسجد در سمت غربی مزار قرار دارد که با یک مقصوره چلیپ شکل و شبستان‌های ستون وار طرفین صحن ، فضای مذهبی را شکل می‌دهد . رواق شرقی این بنا با مسجد عتیق پیوند خورده و ظاهرا تنها بخش قدیمی مسجد گنبد مقصوره است که توسط
جلال الدین فیروز شاهی در سال 846 هجری قمری بنا شده است .
در کتیبه‌ی با قلم شیوای ثلث به رنگ سفید بر زمینه‌ی فیروزه‌ی نام معمار بنا و تاریخ ساخت آن به صورت عمل العبد الضعیف حاجی زین بن محمود الجامع الشیرازی سنه هشت صد و شصت و چهار هجری قمری آمده است .
در طرفین ورودی آب انبار یوانچه‌ی به عنوان بار انداز و بیتوته مسافران و زائران شیخ جام و به فاصله کمی از آن نیز بنای دو طبقه آجری ، احتمالا به عنوان اقامت گاه و لنگرگاه درویشان بنیاد شده است .
این بنا در حال حاضر به عنوان دفتر تولیت مزار مورد استفاده قرار می‌گیرد .
مسجد زیر زمینی :
این مسجد در مجاورت فضای ورودی مجموعه و جنب آب انبار قرار دارد و از دیدگاه معماری از دو بخش تشکیل شده است .بخش بالایی یا تابستانه که باز و غیر مسقف است و شبستان که شامل زیر زمینی مشتمل است بر فضایی که 6 ستون چهار
ضلعی و قطور که در خود جا داده و به کمک همین ستون‌ها و ایجاد تویزه بر فراز آن پوشش فضای داخلی بنا امکان پذیر گردیده است .
سقف مسجد نبدی است و این پوشش در میان هر چهار ستون شکل گرفته است . محراب این مکان تا چند سال پیش ساده و گچی بود و پس از تغییراتی با گچ بری تزیین شده است.
ویژگی‌های معماری بنا نشان می‌دهد که شالوده و بنیاد آن به دوره قبل از قاجاریه مربوط بوده و در این زمان توسعه و وسعت یافته است
در سال 1398 هجری قمری فضای داخلی بنا به همت تولیت وقت مزار حاجی قاضی محمد نعیم جامی الاحمدی مرتب شده است .
در مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام ، ابنیه‌های دیگر نیز وجود داشته که اغلب آنها از بین رفته و تنها نامی از آنها باقی است .
بسیاری از این بناها در تعمیرات و مرمت‌های بناهای اصلی مدفون شده و در حال حاضر قابل مشاهده نمی‌باشند .
منبع:
http://forum.saramad.ir/
http://campstudent.blogsky.com/1390/08/02/post-229/
http://ofoghejahan.mihanblog.com/post/4
http://vista.ir/article/815630
http://www.nikamad.com/
http://jamerooz.ir/
http://4iranian.com/index.aspx?siteid=1&siteid=1&pageid=7975
http://fa.wikipedia.org/
