آرامگاه حاج ملا هادی سبزواری مربوط به دوره قاجار است و در شهر سبزوار، ضلع جنوبی میدان کارگر واقع شده است
حاج ملا هادی سبزواری، معروف به «حکیم سبزواری» و «حاجی سبزواری»، حکیم و عارف بزرگ شیعه و اسلام در سال 1212 قمری در شهر سبزوار به دنیا آمد و در سال سال ۱۲۸۹ هـ.ق وفات یافته است
پدرش حاج میرزا مهدى یکى از انسانهاى وارسته و مومن سبزوار بود.
حکیم سبزواری، هشت ساله بود که به جمع محصلان علوم مقدماتى پیوست و در نوجوانى ادبیات عرب (صرف و نحو) را فرا گرفت و به جلسات درسهاى بالاتر راه پیدا کرد.
او در ده سالگى پدرش را از دست داد اما توانست به کمک یکى از اقوام خویش راههاى سخت آینده را هموار سازد.
پسر عمه‌‌اش حاج ملا حسین سبزوارى که خود اهل فضیلت و دانش بود در ادامه تحصیل وى را یارى کرد و با کمک او راهى حوزه علمیه مشهد شد و ده سال در کنار بارگاه امام رضا (ع) مشغول به تحصیل شد
وی در سن بیست سالگی،درس «شهرت حکمت اشراق» که آن هنگام در اصفهان تدریس می‌شد او را رهسپار اصفهان کرد
وی حدود 8 سال در اصفهان ماند و طبق نوشته خود،حاج ملا هادی پنج سال اول را در محضر آخوند ملا اسماعیل و مدت سه سال نیز در محضر آخوند ملا علی نوری به مطالعه و بررسی حکمت مشغول شد
در دو سال اول اقامت در اصفهان ساعاتی نیز در محضر آقا محمد علی مشهور به آقا نجفی به مبحث فقه پرداخت بعد از اصفهان به خراسان بازگشت و مدت پنج سال در مشهد به تدریس حکمت و اندکی فقه و تفسیر مشغول شد.
سبزواری در اواخر سلطنت فتحعلی شاه به سفر حج رفت،این سفر سه سال طول کشید.در بازگشت از حج به طور گمنامی وارد کرمان شد و حدود دو ماه به عنوان خدمتگزار طلبه‌ها کار کرد سپس دختر دربان و خدمتگزار مدرسه به نام بانو کوچک را به همسری گرفت و پس از ازدواج به سبزوار عزیمت کرد.
حاج ملا هادی سبزواری در دیار خود به تدریس و تالیف پرداخت و به زودی شهرت وی در ایران پیچید و طالبان علم نه فقط از ایران بلکه از هندوستان، ممالک عربی و عثمانی نیز در پس او می‌شتافتند.
ملا هادی در زمان ناصر الدین شاه چنان بود که ملا صدرا در عهد شاه عباس اول بود ,طوریکه ناصرالدین شاه در سبزوار به خانه او رفت و بر روی حصیری که فرش اتاقش بود نشسته ناهار صرف کرد
بنای اولیه آرامگاه وی یک سال پس از فوت او توسط میرزا یوسف مستوفی الممالک ساخته شد او تصمیم داشت مدرسه علوم دینی نیز درجوار آرامگاه احداث کند اما به دلیل درگذشت فرزندارشد حاج ملاهادی به نام ملامحمد سبزواری که قرار بود مدرس آن مدرسه باشد ساخت آن متوقف شد وتنها مدرس و حجره هایی برای آن ساخته شد
ساختمان بنا کلاً آجرى شامل اتاق اصلى مقبره (گنبدى آجرى بر روى آن قرار گرفته) و نیز چهار ایوان در اطراف آن است.
ایوانچه‌هاى دیگر شامل دو حجره و دو ایوان کوچک هستند و در ضلع غربى قرار دارند، در سال‌هاى اخیر توسط عده‌اى از اهالى سبزوار، به منظور مقبرهٔ خصوصى ساخته شده است.
ازارهٔ داخلى بنا، از سنگ مرمر و نماى خارجى آن آجرکارى شده است.
سقف اتاق گنبد و چهار ایوان اطراف آن آیینه‌کارى شده و ورودى بنا از ضلع شمال شرقى و ایوان‌هاى اضلاع شرق و غرب، با سه نورگیر قوس‌دار به خارج باز است.
سنگ مرمر بزرگى که نوشته‌اى روى آن نیست، روى قبر نهاده شده که کار جدیدى است. قبر سابق از گچ ساخته شده بوده و روى آن، صندوقى چوبى قرار داشته که فعلاً اثرى از آن موجود نیست.
کاشی کاریهای رنگارنگ زیبا بر زمینه لاجوردی و گنبدی فیروزه ای رنگ به بنا جلوه و شکوه خاصی بخشیده و آن را در شمار بناهای زیبا و با شکوه سبزوار محسوب داشته است .
فضای داخلی آرامگاه شامل طرحی چلیپایی شکل بوده که در آن حجره‌ها و اتاق هایی تعبیه گردیده است. تزیینات، ترمیم و استحکام بخشی آرامگاه در اوایل سال ۱۳۴۰ ه.ش توسط انجمن آثار ملی انجام شده است.
تعدادی طاق نما نیز در ضلع جنوبی و شمالی تزیین کننده بنا می‌باشد.
دو باغچه پس از ورودی در و جلو بنا مقابل کوشک قرار گرفته دو باغچه دیگر در دو جناح شرقی و غربی کوشک واقع شده است و دو باغچه بزرگ نیز به شکل مستطیل در سمت جلو بنا واقع شده است.
عمارتی در جبهه جلو بنا مکمل فضاهای بنا است که در دو طبقه احداث شده است.
در ساخت بنا از آجر با ملات گچ و گچ خاک استفاده شده است که آرایه‌هایی از جنس کاشی معرق در طاق نماها و حجرات کناری تزیین بخش بنا می‌باشد.
داخل آرامگاه که به شکل چلیپا می‌باشد از پلانهای 4 صفه‌ای تبعیت کرده است، یعنی 4 طاق آهنگ پوشش دهنده 4 صفه و طاقیی کلمبوس پوشش دهنده فضای اصلی است که به شکل گنبد درآمده است.
در زیر گنبد یعنی در روی پوشش آهیانه آن تزئینات یزدی بندی به شکلی پرکار ارائه شده است.
در سالهای گذشته و قبل از مرمت بنا در سال ۶۶ و ۶۷ این قسمت پوشش گچی دارای تزئینات آینه‌کاری بوده است که پس از مرمت به دلیل ریزش قسمتی از آنها دیگر تزئینات آینه‌کاری بازسازی نشده است.
پوشش روی گنبد به شکل کاشی کاری شده می‌باشد که با به حال چندین بار بازسازی شده است.این کاشی‌ها به رنگ آبی فیروزه‌ای پوشش دهنده گنبد در مقابل نزولات جوی و رطوبت ناشی از برف و باران می‌باشد.
گنبد بنا بر خلاف تمامی گنبدهای معماری سنتی ایران براساس چند نیم‌دایره بنا شده است .
گنبدی که با استفاده از چند نیم‌دایره احداث شود در مقابل فشارهای وارده آسیب پذیر بوده و در قسمت شکم گاه دچار ترک‌های عمیق می‌شود. مانند ترک‌هایی که هم اینک در روی آهیانه گنبد دیده می‌شود.
در عمارت جنوبی بنا یک اتاق در قسمت وسط به همراه دو اتاق کشیده در اطراف مانند پلانهای سه دری واقع در خانه‌های قدیمی قابل مشاهده است.
از زمانی که بنا در ملک شخصی ملاهادی احداث شد قسمت کوشک بنا کاربری آرامگاه خود را حفظ کرده است. و قسمت عمارت جنوبی در ابتدا که در دست مالکین آن بود به شکل فضاهای انبار و اتاقهایی که گاه‌گاه مورد استفاده قرار می‌گیرد بوده است.
دیر زمانی نیست که بنا به دفتر میراث فرهنگی شهرستان تبدیل شده است و فضاهای گوناگون دارای کاربری‌های مختلف شده است.
تالیفات سبزواری بسیار و مرجع استفاده دانشمندان بزرگ می‌باشند:
1-اسرار الحکم (فارسی)
2-اسرار العباده (در فقه)
3- اصول الدین
4- الجبر و الاختیار
5- حاشیه اسفار ملاصدرا
6-حاشیه زبده الاصول (شیخ بهائی)
7-حاشیه مفتاح (مفاتیح) الغیب
8- دیوان شعر فارسی (چاپ شده در تهران)
9- شرح الاسماء الحسنی (که دعای جوشن کبیر معروف است)
10-شرح دعای صباح حضرت امیرالمومنین (ع): که این کتاب و شرح الاسماء الحسنی در تهران چاپ سنگی شده و یک نسخه خطی از شرح دعای صباح بخط حسن بن محمد سبزواری در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است و تالیفات ارزشمند دیگر.
حاج ملا هادی غزل‌های حکمی و عرفانی نیز سروده است و در شعر "اسرار" تخلص می‌کرد
این اثر در تاریخ ۹ مرداد ۱۳۵۵ با شمارهٔ ثبت ۱۳۳۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع:
http://fa.wikipedia.org/
http://www.e-sabzevar.ir/
http://www.mehrnews.com/detail/News/1563861
http://www.farsnews.com/newstext.php?http://sabzevareziba.blogfa.com/post/44
