مسجد آق قلعه

معماری این بنا به سبک ایلخانی و تا حدودی شبیه به سلطانیه زنجان احداث شده است. آق قلعه شامل یک ایوان ورودی بزرگ و رفیع منتهی به گنبد خانه بزرگ و عظیم و 2 شبستان عظیم شرقی و غربی در اضلاع غرب و شرق گنبد خانه است .
ساخت و سازه این مسجد با پلان مستطیل‌شکل و به ابعاد 5/17 در 5/57 متر ساخته شده، و مشتمل بر یک ایوان ورودی، گنبدخانه و دو شبستان در دو سوی آن است. ایوان مسجد به ارتفاع حدود 12 متر، رو به شمال باز می‌شود و از طریق یک درگاهی، به گنبد خانه راه می‌یابد.
پوشش ایوان با طاق جناغی اجرا شده و در دو سوی آن، دو نیم ستون قطور به شکل مناره تعبیه گردیده است. مصالح این بخش از مسجد را، آجر و ملات گچ تشکیل می‌دهد.
قسمت پایینی نیم‌ستونها نسبت به بالای آن، حدود یک متر قطورتر می‌باشد، و بدین‌ترتیب استحکام آن را بیشتر کرده است.
گنبدخانه، متصل به ایوان و در واقع هسته مرکزی مسجد می‌باشد. این گنبدخانه از یک اتاق مربع شکل به ابعاد 5/7 در 5/7 متر تشکیل شده، که گنبدی نیمه‌کروی و به شکل کلاه‌خود، بر روی آن قرار گرفته است.
...مشاهده کامل متن گنبد به صورت یک پوسته بوده، و از کف اتاق تا راس آن حدود 12 متر ارتفاع دارد.
برای اجرای گنبد، فضای چهارگوش اتاق را با ایجاد چهار فیلگوش در ارتفاع 7 متری، به هشت ضلعی سپس به 16 و 32 وجهی، و در نهایت به دایره تبدیل کرده‌اند تا بتوانند گنبد را بر روی آن استوار کنند.
در ضلع جنوبی گنبدخانه، بخش تحتانی یک محراب برجای مانده است. دور تا دور قسمت زیرین کمرپوش گنبد، کتیبه‌ای به خط ثلث و با مضمون آیات قرآن کریم، به صورت گچبری وجود دارد.
تاریخ 712 ه- .ق، در این کتیبه به چشم می‌خورد.
شبستانهای دو طرف ایوان، به صورت قرینه و یکسان با یکدیگر ساخته شده‌اند. ورودیهای شبستانها در دو ضلع گنبدخانه و اضلاع شمالی و جنوبی آنها، تعبیه شده است.
به این ترتیب که هر یک از آنها یک ورودی از گنبدخانه، یک ورودی از ضلع جنوبی، و دو ورودی دیگر از ضلع شمالی دارند. هر یک از شبستانها، یک محراب در ضلع جنوب غربی دارند.
به این ترتیب، این مسجد دارای سه محراب است. این شبستانها با فضای وسیعشان، جمعیت نسبتاً زیادی را در خود جای می‌دهند. دو ردیف ستون در عرض و چهار ردیف در طول و جمعاً 8 ستون آجری مربع شکل، سقف شبستانها را بر خود حمل می‌کنند.
بر روی این ستونها، 15 گنبد کروی کوچک تعبیه شده است. سطحی طاقچه مانند دور تا دور این ستونها، برای گذاشتن چراغ پیه‌سوز، شمع، مهر نماز و غیره ایجاد شده است.
ابعاد هنری و تزیینات مسجد آق قلعه بجز کتیبه گچبری گنبدخانه و تزیینات اسلیمی این قسمت از مسجد که با رنگ لاجوردی اندود بوده، حواشی ستونهای شبستانها و مخصوصاً شبستان شرقی با رنگ قهوه‌ای و به صورت یک نوار تزیین شده است.
همه طاقهای بنا به صورت جناغی اجرا گردیده است. هنر آجرکاری به صورت آجرچینی متمرکز در گنبد اصلی و با طرح لوزی و خفته راسته در مناره‌ها(نیم‌ستونها) به کار گرفته شده، و بدین ترتیب از حالت یکنواختی بیرون آمده است.
به طور کلی، فن و هنر معماری ایرانی در این مسجد، در حد مطلوب و منطقی خود به کار گرفته شد. لذا، با توجه به دارا بودن ارزشهای ویژه هنری و تاریخی، تحت شماره 2033 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
پیشینه و قدمت بر اساس مطالعات انجام شده، مجموعه آق قلعه در عصر ایلخانی، برای ایجاد شهری به سبک سلطانیه زنجان ساخته شده است. این مجموعه بر اساس کتیبه مسجد، در سال 712 ه-‌.ق و مقارن با حکومت الجایتوخان، به پایان رسید.
بنابراین، مسجد آق قلعه یکی از آثار معماری ارزنده عصر ایلخانی محسوب می‌شود. البته، مدت زمان استفاده از آن نسبتاً اندک بود، و در دوره صفویه و قاجاریه نیز از آن استفاده می‌شد.
اما از آن زمان تاکنون، به صورت متروکه باقی مانده است .
قابل ذکر است که :
1- این مسجد مدت زیادی رونق نداشته و متروکه شد و برج و باروهای آن هنوز باقی مانده است .
2- در قسمت جنوبی مسجدآق قلعه ، نارنج تپه قرار گرفته که در دوره قاجاریه مسکونی بوده و از آن استفاده می‌شده است .
3- در سالهای گذشته گنبد و ساقه گنبد خانه توسط میراث فرهنگی استان مرمت و بازسازی شده و یکسری بازسازی موضعی در شبستان نیز انجام شده است .
4- در حال حاضر از این مسجد تاریخی استفاده مذهبی می‌شود و ادعیه مختلف در مناسبت‌های مذهبی در آن برگزار می‌شود .


منبع:
http://www.shabestan.ir/NSite/FullStor
http://www.joveyn.ir/?page=13
http://www.khorasannews.com/
http://www.salamsarbedar.com/
http://tnews.ir/news/
http://www.sabzevarpayam.com