سد کریت

در 56 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان طبس، در نزدیکی روستای کّریت و بر روی رودخانه کریت سد قدیمی به نام کّریت واقع شده است.
از قرون گذشته سد قدیمی کریت با مخزنی با حجم بیش از یک میلیون متر مکعب وظیفه تأمین آب روستاهای پایین دست را بر عهده داشته است
سد کریت طبس با ارتفاع ۶۰ متر مدت ۵۵۰ سال بلندترین سد جهان محسوب می‌شد و یکی از بزرگترین شاهکارهای صنعت مهندسی ساختمان به شمار می‌رود.
از دو هزار سال پیش تا اول قرن بیستم بلندترین سدهای قوسی جهان (ایزد خواست فارس، کبار قم و کریت طبس )در ایران احداث شده است .
رئیس سابق کمیته بین المللی سدهای بزرگ، سد کریت را شگفت انگیزترین دستاورد بشر در قرون وسطی نامیده است.
در کتاب‌های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت این سد نقل شده که برخی آن را متعلق به دوره مغول و برخی متعلق به ۷۰۰ سال قبل می‌دانند.
از جمله "هانری گویلو" این بنا را به دوره مغول نسبت داده است و همچنین در کتاب آب و آبیاری در ایران ...مشاهده کامل متن و نگرشی بر سدهای ایران سابقه این سدرا ۴۰۰ سال قبل نوشته اند.
سدکریت در اواسط قرن پنجم قمری تعمیر شده و مشخص است که زمان ایجاد این سد بیش از قرن پنجم بوده و عمر سد بیش از ۱۰۰۰ سال است.
قوسی بودن سد از ویژگیهای منحصر به فرد این بنا است که هنرسازی ایرانیان را آشکارمی کند , سدهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی ، زلزله و حوادث طبیعی دارد.
دریچه و مجرایی در بدنه سد بر انتقال آب به پشت سد وجود داشته و سوراخ‌های متعددی در ارتفاع سد وجود دارد که اندازه‌های دقیق و متناسبی دارد و این سوراخ‌ها به نام قفل خوانده می‌شود.
ارتفاع قسمت بیرونی بند از کف رودخانه ۵۲ متر، عمق حوضچه آبگیر ۲۰ متر، طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر و ضخامت تاج آن تنها ۱٫۲ متر بوده و در چهار مرحله احداث شده است.
این سد بیش از یک هزار مرتبه روگذری سیلاب را تجربه کرده است.
حدود ۱۵۰ سال قبل چهار متر به ارتفاع بند افزوده شده که این افزایش سبب جلوگیری از متروکه شدن این بند شده است.
سد یا بند قدیمی کریت طبس در گذشته وظیفه مهارسیلاب‌ها را داشته است به نحوی که از وسایل دستی و وسایل ابتدایی اهالی بومی کمک گرفته‌اند و اقدام به ساخت آن کرده اند.
این سد در چهار مرحله ساخته شده به نوعی که بتواند در هر مرحله هم نیاز آب زراعت روستاییان را تامین کند و هم بتواند سیلابی را که روگذری از روی سد داشته است کنترل کند.
مصالح به کار رفته در ساخت این سد عمدتا از سنگ آهک و ساروج بوده است و در بازسازی‌های بعدی از خشت‌های کوچکتر هم استفاده شده است.
کشاورزان برای تنظیم آب به سبب خطراتی که در موقع آبگیری سد داشته و برای تنظیم آب در بدنه آبگیر سد تنوره ای احداث کردند که با استفاده از این تنوره فرد متصدی داخل مخزن رفته و در ارتفاعات مختلف به وسیله الوارهایی که داشته‌اند خروجی‌های مختلف را باز کرده که بتوانند در حد نیاز و به صورت بازه زمانی مطمئن از آب سد استفاده کنند.
سد قدیمی طبس بر روی بدنه سنگی و روی دره بسیار تنگ کوهستانی ساخته شده است و قبل از احداث سد هیچ راه دسترسی به منطقه وجود نداشته است.سد جدید به عرض هفت متر و طول تاج ۳۲۱ متر در سال ۱۳۸۴ عملیات ساخت آن به پایان رسیده است.
تا قبل از زلزله سال ۵۷ شهرستان طبس، سد قدیمی به کمک اهالی روستای کریت هم بهره‌برداری و هم رسوب زدایی انجام می‌گرفته است اما بعد از زلزله این رسوب زدایی انجام نشده بوده که در زمان ساخت سد جدید ارتفاع پشت سد حدود دو متر بوده است .
سد جدید به عنوان تامین‌کننده آب کشاورزی منطقه و صنعت و شرب بر روی سد قدیمی ساخته شده به نحوی که بتواند هم سیلاب را مهار کند و هم این اثر مهم و تاریخی را حفظ و نگهداری کند.
ظرفیت کلی سد کریت را ۷.۵ میلیون لیتر مکعب عنوان کرد که ۳.۵ میلیون لیتر مکعب آن حجم مفید سد است
تابلو سد بتونی کریت (کوریت ) در جلو سد ساخته شده که در شکاف صعب العبورآن نقوش کم رنگ بز کوهی قابل مشاهده است.
در عمق دره و حفره سد سه نقش بزکوهی که رنگ آن‌ها بسیار کم رنگ شده است در ارتفاع حدود سه متری از سطح گذر آب دره نمایان است.
نقش بزکوهی در ماقبل تاریخ و دوره‌های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده است، به همین خاطر آن‌ها را حک کرده اند تا این فرشته‌ها کمک کنند این آب همیشه جاری باشد و هیچ وقت کم نشود، چراکه آب مایه زایش، برکت و فراوانی نعمت است.
این سد در ۲۰ اسفند سال ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۲۳ در لیست آثار باستانی ایران قرار گرفته است.

منبع:
http://www.mehrnews.com/news/2427714/
http://deyhoknews.blogfa.com/post-308.aspx
http://www.sanama.ir/index.php/news/7-latest/1625-2014-11-29-12-34-31
http://www.yjc.ir/fa/news/4866607/
http://civiltect.com/?p=335