مقبره چلبی اوغلی

مقبره چلبی اوغلی که باستان شناسان و محققان، این مجموعه را به نوه مولانا نسبت داده اند در پانصد متری جنوب غربی سلطانیه ، بر سر راه سلطانیه خدابنده آثار معروف بقعه چلبی اوغلی قرار دارد.
باستان شناسان و محققان تاریخ ساخت آن را سال 728 هجری قمری ذکر کرده اند.
این مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است؛ خانقاه شامل صحن مرکزی است که در اضلاع غربی و شرقی آن، حجره‌ها جای گرفته اند.
مقبره شیخ براق یا چلپی اوغلی که در کنار آن خانقاهی مربوط به همین دوره وجود دارد از نوع مقابر برجی شکل قرون میانی اسلامی و قابل مقایسه با مقبره امامزاده جعفر اصفهان است.
مقبره شیخ براق یا چلبی اوغلی، با نقشه هشت‌گوش، در بخش جنوبی خانقاه و درون فضای محصوری قرار داشته است.
برای ساخت بنا ابتدا سه ردیف سنگ سبز تراشیده چیده شده و سپس آجرچینی دیوارها با سبک زیبای کاربندی تا سطح 2.5 متری اجرا شده و از این ارتفاع به بعد، فرم آجرچینی ساده شده، تفاوتی اساسی با بخش تحتانی ایجاد شده است.
هر ضلع خارجی مقبره، با طاق‌نماهای زیبایی با قوس‌های پنج و هفت کند نماسازی شده است. بر بالای این طاق‌ها، گنبدی آجری با ساقه بلندی استوار شده که این گنبد، از دیوارهای خارجی کمی عقب‌تر است و روی پایه‌ای شانزده ضلعی قرار دارد.
درگاه‌های چلپی اوغلی از قطعات سنگ تراشیده ساخته شده و کف بنا نیز از قطعات سنگ فرو نشانده در آهک سنگ فرش شده است.در این کف ،سوراخی جهت دسترسی به سرداب زیرین تعبیه شده است .در این سرداب ،قبر سلطان در وسط قرار دارد و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آنها در گرداگرد آن قرار داده شده است.
ارتفاع این بنا 17 متر ،طول هر ضلع از بیرون 16/4 و قطر بنا 6/7متر است .
بر بالای این طاق‌ها ،گنبدی آجری با ساقه ای نسبتا" بلند استوار شده است .این گنبد،ازدیوارها ی خارجی کمی عقب‌تر است و روی پایه ای شانزده ضلعی قرار گرفته است .
محوطه‌ی داخلی مقبره شامل اتاق هشت گوش ساده ای به اضلاع 75/3 متر است. دیوار‌ها کاملا"ساده و در میان هر ضلع آن ،طاق نما و طاقچه‌ی بلندی به ضلع 75/1 و ارتفاع 3 متر به چشم می‌خورد .
دیوارهای داخلی اضلاع مقبره ،از یک قشر گچ پوشیده شده است . در ورودی ، رو به طرف شمال است .
در سمت جنوب نمای داخلی ،محراب بسیار جالبی با مقرنس‌های گچبری دیده می‌شود. طاق نماهای اضلاع داخلی در زیر گنبد ،به 16 ضلع تبدیل شده و سپس دایره‌ی گنبد بر روی آن قرار گرفته است که نور گیرهای بالای ترنبه‌ها ،بر گریو گنبد تعبیه شده است و نور داخل را فراهم می‌سازد .این بنا در بخش فوقانی –خاصه گنبد –فاقد تزیینات لازم از جمله پوشش کاشی است و چنین به نظر می‌رسد که بعد از اینکه مقبره را تا ارتفاع 5/2 متری ساخته اند ،تحوّلاتی که شاید مرگ سلطان یا دیگر تحولات سیاسی بوده ،سبب شده است که ساختمان مقبره را با سرعت بیشتر و تزیین کمتری بسازند .
مقبره دارای حیاطی با دو در بوده؛ یکی در قسمت جنوبی و دیگری در منتهی الیه دیوار شرقی که هر دو در دوره‌های بعد به وسیله‌ی سنگ‌های نامنظم و بدون ملاط مسدود شده است .در قسمت جنوب غربی حیاط نیز آثار دو زیرزمین کشف گردیده که به نظر می‌رسد محل مقابر بوده است .
پلان معماری این مجموعه با الهام از عقاید و مراتب صوفیه طراحی و هر یک از فضاها با عملکردی خاص ، اجرا شده است.
واحد نخستین در قسمت ورودی به مرتبه فقرا اختصاص داشته، طالبان جنت، مرتبه بعدی این فرقه، در زوایای قسمت ورودی جای گرفته اند.
حجرات انفرادی صحن مرکزی با دارا بودن درهای کوتاه، محل ریاضت مریدان را با توجه به مراتب آنها تشکیل می­داده است. صحن خانقاه، محل سماع جمعی بوده که سلطان در وسط و مریدان در گرداگرد آن حلقه می‌زده اند و بدین ترتیب حلقه ذکر بر پا می‌گردیده است.
احتمالاً واحدهای جنوبی خانقاه به عنوان کلاس‌های آموزشی و فضای واقع در طرفین ایوان جنوبی، محل حلقه ذکر زمستانی بوده است.
طبقه دوم بنا در طرفین ایوان به شدت آسیب دیده و فروریخته و گرداگرد آن عنصری شبیه به جان پناه دیده می‌شود. حاصل اینکه قرینه سازی در کل مجموعه کاملاً رعایت شده است و مصالح اصلی بنا را لاشه سنگ‌ها و ساروج تشکیل داده و سقف حجرات و زوایا گنبدی شکل می‌باشد.
عدّه ای از محققان و باستان شناسان بنای خانقاه را مقدّم بر مقبره سلطان چلپی می‌دانند و بعضی از آنان، تاریخ احداث مقبره را مقدّم بر خانقاه اعلام نموده اند.
دونالد ویلبر معتقد است«… بنابراین احتمال این که مقبره قبل از خانقاه ساخته شده و این محل از نظر تبرک برای بنای خانقاه در نظر گرفته شده باشد تاریخ مقبره را به احتمال می‌توان در حدود سال 1330 میلادی (720 هجری قمری) دانست.
آندره گدار، سال احداث بنای خانقاه را 733 هجری قمری پیشنهاد نموده است. بعضی از محققین نظریات و پیشنهادات ارائه شده را تأیید کرده و آنها را تکرار نموده اند.
ولی به نظر نگارنده تاریخ 733 هجری قمری هم چنان که مذکور خواهد افتاد سال نوشتن کتیبه در این بنای تاریخی است و متن آن نیز صراحتاً این مورد را تأیید نموده است.
به هر تقدیر، مطالعات عمومی و سطحی، تاریخ بنای خانقاه را پیش‌تر از سالی که پیشنهاد گردیده ارائه می‌دهد. زیرا سال تعیین شده احداث این بنا، مربوط به اواخر دوران ابوسعید است که حیات سیاسی و اقتصادی سلطانیه و حکومت، رو به افول بوده و احداث چنین بناهایی در آن محل بعید به نظر می‌رسد.
یکی از مدارک بسیار ارزنده ای که در حل مسئله تاریخ گذاری واقعی بنای خانقاه از اهمیت بسزایی برخوردار است، مطالعه کتیبه حک شده جرز جنوبی ایوان جنوبی است.
این کتیبه در سه قطعه که یکی در بالا و دو قطعه در طرفین ایوان نوشته شده، از اسناد بسیار معتبر در شناسایی شهر سلطانیه و نکات و دقایق آن است. قسمتی از این کتیبه ازمیان رفته، ولی آثار باقی مانده و قابل بررسی، به این پرسش پاسخ مناسب داده است.
متن کتیبه :
(در ایام دولت پادشاه اسلام فرمانروای ربع جا… خالد ملکه … شیخ شیوخ آفاق، شیخ براق اعادالله علینا…
صاحب معظم افتخار ایرانی بانی الخیرات خواجه شمس الدوله والدین محمد قزوینی… بیرون آورده است و وقف خانقاه شمیسه کرده که در قزوین انشا گرانید و … شرط کرده که … عموم خلایق … هیچکس را …)
در طرف چپ ایوان، کتیبه با متن زیر نوشته شده:
سخطباری تعالی و ملائکه و من بدله من بعد ما ممعهوا نال اسمه علی الذین ببدلوهو عند الله سمیع علیم وما جری الا علی الله ان الله لا یضیع اجر المحسنین … ثلاث و ثلاثین و سبعمائه الهلالیه کتب فی لیله عید…
بررسی کتیبه در این بنای تاریخی از حساسیت خاصی برخوردار است .
نخست اسم حقیقی دو تن، به نامهای شیخ براق در کتیبه اول و خواجه شمس الدوله والدین محمد در کتیبه میانی آمده است، در منابع و مآخذی که نگارنده در دسترس دارد تا به حال شخصیت سیاسی و مذهبی شیخ براق که در کتیبه، اسم وی با جمله اعدالله علینا آمده، روشن نشده است.
لیکن ذکر اسم خواجه شمس الدوله والدین والمحمد درکتیبه میانی از نظر تاریخ گذاری اهمیت بسزایی دارد.
متن کتیبه با جملاتی نظیر صاحب معظم، افتخار ایران بانی الخیرات خواجه شمس الدوله والدین محمد…. شروع گردیده و هر یک از این کلمات به مناسبتی ذکر شده و در معرفی شخصیت اسم موردنظر نقش اساسی دارند.
اولاد صاحب معظم وافتخار ایران لقب محمد بن محمد جوینی ملقب به شمس الدین از رجال دوره اباقاآن مغول است، وی پسر بهاء الدین محمد، صاحب دیوان است که در سال 657 به حکومت بغداد منسوب شد و پس از جلوس سلطان احمد تکودار، حکومت خراسان و مازندران، آذربایجان و عراق عجم به وی واگذار گردید و پس از شکست سلطان احمد و به قدرت رسیدن ارغنون، خواجه شمس الدین محمد به اصفهان گریخته و پس از به قتل رسیدن احمد به طرف اردوی ارغنون حرکت نموده و از وی عذرخواهی کرد عاقبت در نزدیک اهر به سال 683 ه.ق مقتول گردید.
این شخصیت یکی از رجال بزرگ و پر افتخار ایران در عهد ایلخانان و از نظر فضایل زبانزد خاص و عام بوده است.
با ذکر آنچه گذشت، این بنا در حد فاصل سال‌های 657(سال به قدرت رسیدن وی) و 683 (سال قتل وی) احداث گردیده و وقف خانقاه شمیسه شده است. به استناد عین متن کتیبه که قبلاً به نظر رسید، سال 733 تاریخ احداث بنا نبوده بلکه سال نوشتن کتیبه است.
قسمت دوم این مجموعه تاریخی، بقعه معروف به سلطان چلپی است . پلان این بنا هشت ضلعی است و هر ضلع آن از نمای خارجی به طول 16/4 متر، به ارتفاع 17 متر و به قطر 5/7 متر با زیبایی خاصی طراحی و اجرا گردیده است.
بنا ابتدا با سه ردیف سنگ تراشیده ساخته شده است که در این قسمت سنگ هایی از نوع ماسه ای کم دوام به کار رفته و سپس آجرچینی با سبک زیبای آلت و لغت و کاربندی آجری تا رقوم 5/2 متر اجراء شده است.
فرم آجر چینی در طاق نماهای هشت گانه متفاوت به نظر می‌رسد . پس از آنکه ادامه کار با آجر چینی ساده انجام گرفته و حد فاصل جرزهای هشتگانه طاق نماهای زیبایی طراحی و اجراء شده که طاق‌های پنج اوهفت کند آن را زینت داده اند.
بالای این جرزها گنبد آجری با ساقه نسبتاً بلند استوار شده است، پلان هشت ضلعی با اجرای ترمپه‌ها به پلان 16 ضلعی و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است.
سبک قبر سلطان چلبی در این آرامگاه اهمیتی بسزا دارد، از این نظر که این قبر، حلقه ذکر صوفیه را تداعی می‌کند. بدین معنی که داخل مقبره به فضاهایی تقسیم گردیده، که جسد سلطان در وسط دفن شده و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آنها، در گرداگرد آن قرار داده شده اند.
بحث در باب انتساب این بقعه به سلطان چلپی هنوز مفتوح است، علت تغییر در سبک آجر چینی، قابل بحث و بررسی بوده و بالاخره ارتباط خانقاه با مقبره می‌بایستی به طور متقن روشن گردد.
این اثر به شماره 167 در فهرست آثار ملّی به ثبت رسیده است .


منبع:
http://zanjan.ichto.ir/Default.aspx?tabid=428
http://www.dana.ir/News/72242.html
http://drmkhm.blogfa.com/post-65.aspx
http://www.mehrezanjan.ir/