گرمابه حاج داداش

آدرس : بازار پایین شهر زنجان
بنای تاریخی حاج داداش نشان‌دهنده آرامش و ذوق هنرمندان ایران چنان فضای مفرح و دلنشینی دارد که انسان را به فکر پیشینیان فرو می‌برد.
با حضور در فضای گرم و صمیمی این سفره‌خانه و تماشای معماری بی‌نظیر آن چنان حس آرامش در انسان به وجود می‌آید که گویی مدت‌ها منتظرش بوده است.
سفره‌خانه حاج داداش در قلب بازار قدیمی زنجان حدود یکصد سال قبل به عنوان حمام احداث شد. هم‌اکنون با حفظ بافت حمام و اندکی تغییر و ایجاد تزئینات زیبای سنتی به عنوان سفر‌ه‌خانه برای پذیرایی گردشگران و اهالی شهر استفاده می‌شود.
حمام حاجی داداش که یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی شهر زنجان می‌باشد تنها حمام ستون سنگی زنجان می‌باشد که گنبد اصلی آن بر روی چهار ستون سنگی قرار گرفته که این ستونها در زمان خود توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است .
زیباترین بخش این حمام سنتی فضای بینه آن است در این بخش طاق اصلی بر روی چها ستون سنگی مزین به سر ستونهای مکعبی شکل و بدنه مارپیچی ( از نوع ستونهای ترکیبی ) قرار دارد .
این بنا اکنون به عنوان چایخانه سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد .
این بنا که قدمت آن بطور تقریب به 150 الی 200 سال پیش تخمین زده می‌شود توسط معماری که منسوب به نام خود حمام می‌باشد ، این حمام در وسط بازار زنجان که از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مرکزیت را تا کنون حفظ کرده واقع شده است .
این بنا درست مقابل مسجد آیت اله قائمی که یکی از مساجد قدیمی و مهم زنجان می‌باشد واقع گردیده است « از سمت شرق مجاور به سرای ملک بوده که هم اکنون میراث فرهنگی استان مشغول بازسازی و احیاء آن می‌باشد .

از سمت شمال ، به خانه‌های مسکونی محلی محدود می‌گردد،از طرف غربی نیز به آزمایشگاه پرفسور حسابی و کوچه سیدلر منتهی می‌شود .
این بنا به مسافتی در حدود 400 متر مربع زیر بنا در زمینی بالغ بر 2500 متر مربع واقع شده که از سه نقطه می‌توان به آن رفت و آمد نمود :
1 – از طرف درب اصلی که روبروی مسجد آیت اله قائمی می‌باشد .
2 – از طرف مغازه ای که قبلاً محل سوخت رسانی حمام بوده و هم اکنون به مغازه تبدیل شده و در حدود 25 متر ضلع شرقی درب اصلی واقع شده که این مغازه با حمام مذبور دارای یک سند به پلاکهای ثبتی 3985 و 3995 می‌باشد .
از سازنده اصلی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی به گفته بعضی از سالخوردگان فردی به نام حاج داداش بانی بنا می‌باشد که از همان موقع حمام فوق به نام حاج داداش مشهور می‌گردد .
گرمابه حاج داداش که هم اکنون به عنوان چایخانه سنتی از آن استفاده می‌شود، در بازار پایین شهر زنجان جای گرفته و در دوره قاجاریه ساخته شده است.
فضای اصلی این گرمابه شامل هشتی، بینه، میان در، گرمخانه و خلوتی است.
زیباترین قسمت این گرمابه فضای بینه آن است که در آن طاق اصلی بر روی چهار ستون سنگی با سرستون‌های مکعبی و بدنه مارپیچی قرار گرفته است. دسترسی به این بنا از سوی بازار و از کوچه سید لر که حسینیه اعظم در آن قرار گرفته، امکان پذیر است.
ورودی بنا :
ورودی بنا در ضلح شمالی و رو به مسجد که در ضلع جنوبی قرار دارد می‌باشدورودی بنا از درب چوبی دو لنگه به ضخامت تقریباً سه سانتی متر می‌باشد که چوب آن از درختهای جنگلی تهیه گردیده است .
گل میخهای آهنی نیز بر روی درب تزئینات زیبایی به وجود آورده اند . بعد از ورودی به هشتی بنا می‌رسیم که امکان ارتباط و دسترسی به سربینه را فراهم نموده است .
در چهار ضلعی هشتی طاقچه -هایی با طاق نماهای جناغی ایجاد گردیده که طاقچه‌های طرفین درب ورودی دارای عمق کمتری نسبت به طاقچه‌های روبرویی خودمی باشند . ازاره‌های هشتی تا ارتفاع دو متری با کاشیهای سرامیکی پوشیده شده است .
سقف هشتی گنبدی شکل بوده که در راس گنبد نورگیری با بیش از 60 سامتی متر عمق و 50 سانتی متر قطر ایجاد گردیده است . کف هشتی با یک پله در حدود 10 سانتیمتر از ورودی پایین -تر قرار گرفته ولی هم سطح با کف سربینه می‌باشد .
این کف با آجرهایی در ابعاد 20 × 20 سانتی متر ساخته شده و ما بین آجرها را کمتر از دو سانتی متر ملاط قرار گرفته است . حد فاصل بین هشتی و سربینه راهرویی است که دارای طولی نزدیک به دو متر و سقفی به صورت طاق هلالی می‌باشد .
سربینه :
رختکن فضاییست مربع شکل با سقفی گنبدی که بر فراز چهار ستون استوار گردیده است . ستونها از سنگ تراورتن سفید بوده و از تزئینات مارپیچی برخوردارندپا ستونها دارای شکل هندسی خاصی نیستند و در کف سربینه محو گردیده اند .
کف سربینه نیز مانند هشتی با آجر فرش گردیده و در وسط سربینه حوض هشت ضلعی زیبایی وجود دارد . دقیقاً در بالای حوض فضای گنبدی شکل سقف قرار گرفته که از روشنایی بزرگی برخوردار است .
علاوه بر آن نیز سه نورگیر کوچکتر در سه جهت شرق ، غرب و جنوب وجود دارد . این گنبد بر روی 4 طاق بزرگ استوار گردیده که سنگینی طاقها را ستونها متحمل شده اند .
در ضلع جنوب غربی سربینه پنج پله ایجاد گردیده که راه ورود به خبّاز خانه را ممکن می‌سازد و با پنج پله دیگر از ضلع غربی خبّاز خانه دسترسی به پشت بام میسر می‌گردد .
ادامه کاشیکاری هشتی نیز در فضای داخلی سربینه وجود دارد . امروزه فضای داخلی سربینه با تختهایی برای نشستن ، استراحت و صرف چای پر شده و بر دیوار‌ها و تیرهای حمال و سقف نیز تزئینات مختلف و قاب عکسها قرار گرفته است .
بر دو گوشه ضلع شمالی سربینه دو ورودی ایجاد گردیده که ورودی سمت شرقی با 4 پله به داخل آشپزخانه فعلی راه پیدا می‌کند . و از این محل ورود به گرمخانه صورتمی پذیرد .
گرمخانه :
بعداز گذر از دو دالان به گرمخانه که فضاییت مربع شکل با چهار ستون قطور هشت ضلعی و با ارتفاعی نزدیک به دو متر می‌رسیم . در وسط هر ضلع گرمخانه فرورفتگیهایی وجود دارد که امروزه محل قرار گرفتن تختها شده است .
سقف گرمخانه دارای گنبدهای متعددی می‌باشد که گنبد مرکزی دارای نورگیری دایره -ای شکل می‌باشد . در زیر این گنبد حوض مرکزی گرمخانه قرار گرفته و در چهار گوشه گرمخانه نیز چهار گنبد کوچکتر بر سقف ایجاد گردیده اند .
طباخ خانه در ضلع شرقی گرمخانه قرار دارد و ورود به آن از گوشه جنوب شرقی گرمخانه میسر است . این ورودی دارای طاق جناغی بوده و بیش از 170 سانتیمتر ارتفاع دارد ، از گوشه جنوب شرقی طباخ خانه نیز دسترسی به بام بنا با هفته پله امکان پذیر می‌گردد .
در شمال شرقی گرمخانه ورودی وجود دارد که راه ورودی به خلوتی سابق و سرویسهای بهداشتی فعلی است در شمال غربی گرمخانه خلوتی دیگری بوده که فعلاً مسدود است .
مصالح بنا :
با توجه به شواهد عینی ، عمده مصالح بکار فته در بنا همانند سایر ابنیه تاریخی و قدیمی شهرستان شامل لاشه سنگ در پی بنا ، آجرهای 20× 20 مورداستفاده در طاق و تویزه‌ها ، ملاط گچ و آهک ، ساروج و کاشیهای رنگی ولی فاقد نقش ، سنگ تراورتن سفید بکار رفته در ستونها می‌باشند .
تزئینات :
تزئینات بنا فعلاً شامل کاشیکاری در رنگهای متنوعی است که از میان رنگهای فیروزه ای ، آبی روشن ، آبی سیر و زرد بیشتر نمایان است . ستونها نیز دارای تزئینات بصورت خطوط ماپیچی می‌باشند و از یک نیم ستون در گرمخانه بعنوان سکو استفاده شده است .
سقف بنا نیز در قسمتهای مختلف دارای تزئینات گچ کاری می‌باشد ..
سیستم آبرسانی :
آب مورد نیاز این گرمابه ، از طریق دو و یا سه چاه ایجاد شده در ضلع شرقی بنا تامین می‌شده است . آب لازم بوسیله دلو از چاه بالا کشیده می‌شده و سپس داخل حوضچه ای که بوسیله تنبوشه( لوله‌های سفالی ) به گرمخانه و سربینه متصل بوده ، ریخته می‌شده است .
سیستم گرمایش و مواد گرمازا :
در رابطه با سیستم گرمایش و مواد گرما زا ذکر این نکته که از طریق سوزاندن فضولات حیوانات و احتمالاً چوب صورت می‌پذیرفته است .
سفره‌خانه سنتی حاج داداش نمونه‌ای از ذوق معماری هنرمندان گذشته را نشان می‌دهد که با حوصله فراوان این بنای زیبا را خلق کردند. این بنای منحصر به فرد در روزهای پایانی سال و تعطیلات نوروز آماده پذیرایی گردشگران است که با حضورشان به گرمای این سفره‌خانه بیافزایند.

منبع :http://zanjan.ichto.ir/Default.aspx?tabid=701
http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=395
http://www.farsnews.com/