کاروان سرای
دیر گچین در 65 کیلومتری جنوب
تهران و در جاده قدیم
قم به
ری واقع شده است و به عنوان مادر کاروانسراهای
ایران میباشد.
این مسیری که کاروانسرا در آن واقع شده است یکی از راه‌های ارتباطی مهم کشور بوده است.
در کتاب‌های تاریخی مثل تاریخ
قم، صوره الارض و کاروانسراهای
ایران دیرگچین را با نام‌های مختلفی مثل اردشیر، دیرالجص،
دیر گچین و
دیر کاج آورده‌اند.
وجه تسمیه این بنا به اردشیر به دلیل آن است که گفته میشود این بنا توسط اردشیر ساسانی بنا شده و
دیر الجص هم به این دلیل به این کاروانسرا گفته میشود که در زبان عربی جص به معنی گچ است و چون ملات اصلی این بنا از گچ بوده، آن را
دیر گچین نامیده‌اند.
یکی از دلایل نام نهادن کاروانسرای دیرگچین به عنوان مادر کاروانسراهای
ایران وجود تمام مایحتاج مسافران در داخل کاروانسرا شامل مسجد، آسیاب، حیات خلوت، حمام و سرویس‌های بهداشتی است.
با بررسی مصالح به کار رفته
...مشاهده کامل متن در بنا در کاوش‌هایی صورت گرفته باستان‌شناسان پی بردند که این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد، ولی بعد‌ها در دوران سلجوقی و صفوی تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته و در دوره قاجار قسمت‌هایی نیز به آن ملحق شده است.
کتاب‌های تاریخی عمر این بنا را به هزار و 750 سال قبل و به دوران اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند و آن را یکی از پررونق‌ترین کاروانسراهای عصر می‌دانند.
بنای فعلی کاروانسرا از تلفیق بنای ساسانی تغییر شکل یافته در دوره سلجوقی یا بنایی که در دوره صفویه به شکل کاروانسرای چهار ایوانه بازسازی شده است و ورودی بنا رو به جنوب و پلان کاروانسرا مربع است که طول هر ضلع آن حدود 102 مترمربع است.
کاروانسرا دارای شش برج است که چهار برج به قطر شش متر در گوشه‌ها و دو برج نیمه مدرن در طرفین ورودی قرار دارد.
مجموع مساحت این دژ و ملحقات آن در خارج از کاروانسرا شامل بنای مخروبه خشتی کنار کاروانسرا، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان حدود 19 هکتار است.
کاروانسرای دیرگچین چهار ایوانی بوده که در هر طرف 12 حجره یک طبقه وجود داشته و شترخوان‌ها به صورت دالان‌های طویل به عرض تقریبی شش متر با سقف‌های ضربی در پشت حجره قرار دارد.
در گوشه جنوب شرقی کاروانسرا مسجدی با وسعتی حدود 300 مترمربع واقع شده است که با توجه به قرار گیری کاروانسرا در خارج از محور شمالی- جنوبی و چرخش 22 درجه آن به سمت غرب محراب مسجد در وسط ضلع جنوبی و به صورت مستقیم ایجاد شده است.پلان مسجد مربع بوده و با توجه به ستون‌های قطور وسط آن، طرح یک چهارطاقی را به یاد می‌آورد و در قرون اولیه اسلامی با تغییر کاربری مجموعه به کاروانسرا و مسجد تبدیل شده است.
حمامی نیز در گوشه جنوب غربی کاروانسرا واقع شده است و پس از عبور از راهروی شترخانه جنوب غربی در سمت راست، ورودی حمام واقع است.
پس از گذشتن از 9 پله سریینه حمام قرار دارد که در وسط آن حوضی با پلان هشت ضلعی واقع شده است و فضای اصلی حوض به فاصله 40 سانتی متر پایین‌تر از فضای فعلی است که هم سطح با کف قبلی حمام و متعلق به دوره صفویه است.
گرمخانه با پلان هشت ضلعی از دیگر قسمت‌های حمام، است و در انتهای گرمخانه خزینه‌های آب سرد و آب گرم وجود دارد که ورودی آن از پشت بام است.
محوطه بار ضلع غربی حمام دارای حوض چهارگوش، یک چاه آب و یک مخزن برای تامین آب است و در کنار آن یک فضای بسته با طاق گنبدی و ورودی با قوس سهمی نیم دایره قرار دارد که در آن شش چشمه دستشویی است که به عنوان توالت عمومی استفاده می‌شده است.
معاونت حفظ و احیاء آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم و مدیریت پروژه تعمیر و مرمت کاروانسرای دیرگچین، به انجام کارهای اساسی شامل پاکسازی، مستندسازی، بازسازی پوشش خارجی سقف ها، پاکسازی ایوان‌ها و سکوهای اطاق‌های مشرف بر حیاط و حجره ها، بازسازی ایوان‌ها و سکوهای اطاق‌های مشرف بر حیاط و قابل استفاده نمودن فضا برای بازدید گردشگران پرداخته است.
انجام پژوهش و پیگیری‌های باستان شناسی در مورد کاروانسرای دیرگچین نیز از دیگر اقدامات این سازمان بوده است و اکنون این نیز درصدد مشخص کردن سازه‌ها و بخش‌های قدیمی بنا و دوره‌های تاریخی آن است.
کاروانسرای دیرگچین یکم مهرماه 1382 خورشیدی با شماره 10408 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
منبع:
http://isna.ir/fa/news/93010200261
http://www.mehrnews.com/news/1563515
http://www.irna.ir/fa/News/80761522
