مسجد تاریخانه در جنوب شرقی
دامغان واقع شده است و یکی از مهمترین بناهای بازمانده از قرون اولیه اسلامی در کشور است , ساخته شدن این مسجد را بین سالهای 130 تا 170 هجری قمری دانسته و محمّد کریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود 150 هجری قمری می‌داند.
تاریخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هــــــم می‌نامند و این رقم اغلب در
ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد، بلکه به معنی ستون‌های متعدد بوده و اصلی‌ترین ویژگی معماری این مسجد به حساب می‌آید.
جدا از این موضوع، نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است.
قدمت این مسجد به حدی است که حتی در
دوره سلجوقیان مورد مرمت قرار گرفته و به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود، برجی از آجر ساخته‌اند.
این بنا شامل صحنی است تقریباً مربعی که از چهار طرف طاق‌هایی دارد و یکی از طاق نماها که عمیق‌تر از دیگران است، جای مقصوره مسجد قرار گرفته و به همین جهت مواجه با قبله است.
نقشه این مسجد ساده‌ترین و خالص‌ترین و حتی می‌توان گفت علمی‌ترین نقشه مساجد صدر اسلام است.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این بنا، تماما ایرانی بودن آن است. در بنای تاریخانه یعنی در اشــــــکال معماری
...مشاهده کامل متن که در آن به کار برده‌اند و در شکل ساختمان هیچ چیز نیست که ایرانی خالص نباشد و حتی می‌توان گفت در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد.
در هر صورت می‌توان آخر دوره بنی امیه را قدیمی‌ترین زمان ساختمان این بنا دانست.
آن چه اکنون از مسجد تاریخانه مانده 26 ستون است که ضخامت هر یک چهار متر و به ارتفاع 2 متر و 84 سانتی‌متر است و شش دهانه طاق و یک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده است.
در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهی‌الیه آن در بالا 8/6 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفته‌اند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می‌بود غیر منظم بود.
در ارتفاع ده متری آن کتیبه‌ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است.
بانی آن ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری است بنابراین، این مناره در فاصله سالهای 420-430 هجـــری قمری ساخته شده است.
در سمت غربی مسجد بین ۶ ورودی و طاق، یک ورودی و طاق بزرگ‌تری به طول ۱۴/۱۲ متر و عرض ۵/۰۲ متر وجود دارد که آثار محراب و منبر مسجد در این قسمت دیده می‌شود.
یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های معماری این مسجد، رواق‌های بی‌سقف آن است که امروز دوباره به معماری مساجد ایران به نوعی رجعت داشته است. آندره گدار در گزارش خود از تاریخانه به این موضوع اشاره می‌کند و می‌نویسد، کسی که مأمور تعمیر این رواق‌ها شده، به جای آن‌که طاق‌های ضربی معمول در معماری ساسانی را بسازد، از بالای ستونی به ستون دیگر و موازی با دیوار قبله، دستک‌هایی کار گذاشته و روی آن طاق‌های نازک و سبُک و گلابی شکل ساخته بوده که هیچ تناسبی با ستون‌های محکم و قطور تاریخانه نداشته است.
اگر چه امروز این طاق‌ها از بین رفته‌اند اما این شیوه در حال بازگشت به معماری مساجد ایران است.
طرح کلی مسجد کاملاً ساده است ولی بیشتر کارشناسان آن را بسیار گیرا یافته‌اند؛ زیرا احساسی از شکوه و زیبایی شاهانه ارائه می‌کند و یکی از با شکوه‌ترین بناهای اسلامی است که بی‌شک، مظهر عظمت و اعتماد و در عین حال، فروتنی است.
ساختمان از لحاظ مصالح و سبک به طور کامل به شیوه ساسانی است، حتی آجرچینی شعاعی و ابعاد آجرهای قرمز و خود ستون‌ها شبیه همان طرح‌های کاخ ساسانی است که فاصله چندانی با آن محل ندارد.
مسجد تاریخانه به شماره 80 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
منبع:
http://www.bartarinha.ir/
http://salar724.blogfa.com/post-386.aspx
http://www.irna.ir/fa/News/81399052/
