موزه آستان قدس رضوی

موزه آستان قدس رضوی یکی از مجموعه‌های بزرگ موزه‌ای در کشور می‌باشد که بناهای تاریخی آن جلوه گر شش قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن نشان دهنده انواع هنرها و صنایع دستی ساخته شده طی ده قرن گذشته می‌باشد.
آثار تاریخی ساخته شده یا وقف شده برای حرم مطهر پس از استفاده، طی سده‌های گذشته در خزانه نگه‌داری می‌شده و سیاهه‌های اموالی موجود در بخش نسخ خطی آستان قدس نشان دهندة فهرست برداری منظم کارگزارن در دوره‌های گذشته می‌باشد.
در سال هزار و سیصد و پانزده شمسی اتاق‌های بالایی شمال غربی صحن ازادی و جنوب شرقی صحن انقلاب اسلامی که به یکدیگر متصل بوده به خزانه و محل نگه‌داری اشیاء اختصاص پیدا کرد.
دفتر یادداشت مراجعان نشان می‌دهد که این مجموعه از سال هزار و سیصد و شانزده تا هزار و سیصد و یست و یک . مورد بازدید بسیاری از فرهیختگان و مقامات ایرانی و مستشرقین خارجی قرار گرفته است.
در چهاردهم آذرماه سال هزار و سیصد و شانزده شمسی سنگ بنای ساختمان موزه در قطعه زمینی به مساحت پنج هزار و هفتصد مترمربع در مشرق مسجد گوهرشاد وکنار مقبره شیخ بهایی رسماً گذاشته می‌شود.
این بناکه نقشه آن را آندره گدار طراحی نمود توسط " مهندس کنتراتیف " و " بیوک قهرمانی " در سه طبقه، یک طبقه ...مشاهده کامل متن زیرزمین و دو طبقه فوقانی به مساحت هزار و سی و چهار مترمربع ساخته و در سال هزار و سیصد و بیست و چهار شمسی بهره برداری شد.
هم‌زمان با ساخت بنای موزه از " هدی بهرامی : مدیر وقت موزه ایران باستان برای انتخاب و آماده‌سازی اشیاء موجود در خزانه، دعوت شد. در سال هزار و سیصد و پنجاه و یک شمسی اشیاء موزه به محل تالار تشریفات آستان قدس، واقع صحن موزه انتقال یافت و بنای جدیدی برای موزه در ضلع جنوبی حرم مطهر در دستور ساخت قرار گرفت.
ساخت این بنا برای موزه و کتابخانه آستان قدس، از سال هزار و سیصد و پنجاه و سه توسط " شرکت ماهساز " و زیر نظر شرکت مهندسی " داریوش بوربور " شروعشد و تا سال هزار و سیصد و پنجاه و پنجبه پایان رسید .
این موزه شامل دو تالار در یک طبقه، به مساحت حدود هزار و سیصد متر مربع بود که دکوراسیون داخلی و تجهیز آن توسط " شرکت فرانسوی ژانسن " اجرا شد و اشیاء متنوعی مانند: قالی، ظروف، سلاح‌ها، وبرخی اشیاء و اجزاء معماری حرم مطهر مانند وسایل روشنایی و محراب‌ها و درهای حرم در آن به نمایش گذاشته شد.
بعد از انقلاب اسلامی آستان قدس رضوی با رویکرد توسعه امور فرهنگی و با هدف تکریم واقفان چهارده گنجینه تخصصی به مجموعه اضافه کرد. نمایش آثار در این گنجینه‌ها موجب گسترش سنت حسنه وقف و اهدای اشیای بسیاری توسط زائران و مجموعه داران بااخلاص، در سال‌های اخیر به آستان قدس رضوی، و در نتیجه توسعه موزه‌ها شد.
در حال حاضر موزه‌های آستان قدس در چهار ساختمان مستقرند و اشیای به نمایش درآمده در آن‌ها شامل آثار تاریخی حرم مطهر و میراث آستان قدس، اشیای وقف و اهدا شده، همچنین اشیای خریداری شده برای تکمیل مجموعه‌ها می‌باشد.
مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی از دوازده گنجینه تشکیل شده است:
1-گنجینه قرآن و نفایس:
اهمیت این گنجینه به صحف و قرآن‌های نفیس آن از جمله قرآن‌های منسوب به امام علی (ع)، امام حسن (ع)، امـام حسین (ع)، امـام سجاد (ع) و امـام رضا (ع) می‌باشد.
قرآن‌های این گنجینه به خط خطاطان مشهور جهان اسلام، با تذهیب و طرح‌های زیبا و ظریف و روی پوست آهو یا ورق‌های کم نظیر و ارزشمند نوشته شده اســت.
شگفتی‌های این گنجینه چنان بی‌منتهاست که خضوع و تجلیل تماشــاگران را مضــاعف می‌سازد.
2-گنجینه تخصصی فرش:
این مجموعه سی و هفت تخته قالی و قالیچهرا شامل می‌شود که که از میان نفیس‌ترین فرش‌های موجود در آستان قدس رضوی انتخاب شده اند.
بافت ظریف و لطیف، طرح‌ها و نقش مایه‌های بدیع و رنگ‌های موزون قالی‌های این گنجینه بسیار چشمگیر است.
از آن جمله قالی هفت شهر عشق ( که نمای هفت شهر مقدس مکه، مدینه، نجف، کربلا، کاظمین، سامرا و مشهد در آن بافته شده است ) و قالی گلابتون ( که در آن تارهایی از ابریشم با رشته نازک طلا یا نقره پیچیده شده است ) را می‌توان نام برد.
3-گنجینه هدایای مقام معظم رهبری:
طبقه همکف ساختمان موزه قرآن به مساحت چهارصد متر مربع فضای نمایشی از سال هزار و سیصد و هفتاد و سه به محل نمایش هدایای مقام معظم رهبری اختصاص یافته است.
اشیاء این گنجینه شامل آثار هنری ( تابلوهای خط و تذهیب، نقاشی، فرش، تراش روی شیشه، معرق چوب، معرق صدف، سوزن دوزی، قلمزنی روی مس )، انواع ظروف ( چینی، کریستال، نقره ... )، ماکت‌ها، مدال‌ها و ... می‌باشد که توسط شخصیت‌های ملی و خارجی به مقام معظم رهبری هدیه شده است.
4-گنجینه سکه و مدال:
یکی از گنجینه‌های نفیس آستان قدس رضوی، مجموعه سکه‌ها و مدال‌های آن می‌باشد که در حال حاضر برحسب ظرفیت مکان از بین صدها سکه و مدال خزانه آستان قدس رضوی، تعداد چهارصد و هفت سکه از دوره‌های سلوکی، اشکانی، ساسانی، خلفای اموی، سامانی، آل بویه، خلفای عباسی، غزنوی، سلجوقی و صفویه به همراه نود و نه عدد مدال به نمایش گذاشته شده است.
سکه‌های ولایتعهدی امام رضا ( ع ) به تاریخ دویست و دو دویست و سه هجری قمری از جمله سکه‌های بسیار نفیس این مجموعه است.
5-گنجینه ظروف:
در این گنجینه بیش از صد و پنجاه عدد ظرف از دوره‌های مختلف تاریخی به نمایش درآمده است ، دیس چینی هشت پرآبی، سفید با نقش اژدها و سیمرغ، نماد امپراطور و ملکه یا آسمان و زمین، متعلق به قرن شانزده میلادی از جمله این ظزوف می‌باشد .
6-گنجینه تمبر و اسکناس:
در این موزه از صد و هشتاد کشور جهان، حدود پنجاه هزار قطعه تمبر، برحسب ترتیب زمانی و دوره‌های تاریخی در دو بخش در معرض نمایش قرار گرفته است.
تمبرهای ایرانی، شامل دوره‌های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی ایران و تمبرهای خارجی، متعلق به هر کشور برحسب قاره‌های پنجگانه جهان.
اولین تمبر پستی ایران معروف به تمبر شیـر و خورشید متعلق به زمـان ناصـرالــدین شـاه قاجار و تمبر نیمه ناصری (به علت گران بودن قیمت تمبر آنها را نصف می‌کردند) از جمله تمبرهای ارزشمند این مجموعه می‌باشند.
7-گنجینه سلاح‌های گرم و سرد:
در این گنجینه ابزار و ادوات رزمی تاریخی در معرض نمایش در آمده است. شمشیر فولادی با دسته عاج مزین به نقوش و کتیبه زرکوب روی تیغه و تبرزین فولادی زرکوب قلمزنی شده با دسته چوبی و روکش چرمی از جمله این آلات می‌باشد.
8-گنجینه ابزار نجوم و ساعت:
در این مجموعه انواع اسطرلاب، تلسکوپ‌های شکستی و انعکاسی، کره‌های جغرافیایی، قطب‌نما، سمت‌یاب‌ها و ساعت‌های دیواری، پاندولی، رومیزی به نمایش گذاشته شده است.از جمله آن‌ها می‌توان به ساعت آفتابی با صفحه سنگی و اعداد رومی ساخته شده در سال هزار و هفتصد و سی و سه میلادی اشاره کرد .
9-گنجینه صدف و حلزون‌های دریایی:
این مجموعه هزار و سیصد قطعه صدف و حلزون، عجایبی از شگفتی‌های خلقت آفریدگار را در خود جای داده که توسط آقای محمد سعید فواد وهبه به آستان قدس رضوی اهداء شده است.
10-گنجینه هنر نقاشی :
در این موزه آثار هنرمندان برجسته ایرانی و خارجی به نمایش گذاشته شده است.
از آن جمله می‌توان به آثار پنجمین روز آفرینش، عصر عاشورا، یتیم نوازی حضرت علی ( ع ) و اولین پیام از استاد فرشچیان، منظره شهر، و اثر ویلیام جیمز اشاره نمود.
11-گنجینه تاریخ مشهد:
آثار این بخش گذشته از امتیاز هنری و تاریخی به علت ذکر تاریخ و نام سازنده و محل ساخت از اهمیت خاصی برخوردار است.
اغلب این آثار که توسط زائران امام رضا (ع) اهدا شده را می‌توان در دو بخش تقسیم کرد:
بخش اول ابزار و ادواتی که در حرم مطهر کاربرد داشته نظیر ابریق، گلگیر شمع، قفل‌ها و بخش ذوم آثار مربوط به بنای حرم مطهر، همچون ضریح قدیمی، محراب‌ها، کاشی‌ها
12-موزه ملک:
مرحوم حاج آقا حسین ملک فرزند ارشد مرحوم حاج محمد کاظم ملک التجار در نهم ربیع الاول سال هزار و دویست و نود و سه در تهران متولد شد.
مرحوم ملک از دوران جوانی به مطالعه و جمع آوری و نگهداری کتاب علاقه‌مند بود و این عشق و علاقه که تا آخر عمر ادامه داشت، سر آغاز مجموعه گرانقدری شد که امروز شهرت جهانی دارد.
مرحوم ملک در سال هزار و سیصد و شانزده شمسی کتابخانه، موزه و املاک خود را وقف آستان قدس رضوی کرد. تا زمانی که وی در قید حیات بود اختیار خرید کتاب و اشیای نفیس برای موزه و نیز اداره امور کتابخانه را خود عهده دار بود.
حاج حسین ملک در سال هزار وسیصد و پنجاه و یک در سن صد سالگی دار فانی را وداع گفت.
مرحوم ملک با امکانات مالی وسیعی که در اختیار داشت برای حفظ میراث فرهنگی تلاش‌های قابل تقدیری انجام داد.
با آشنایی گسترده‌ای که با مجموعه داران کتب و آثار نفیس ایران برقرار کرده بود آنها را به هر قیمت ممکن خریداری می‌کرد و به مجموعه وقفی خود می‌افزود. علاوه بر آثار فوق بر اساس وقفنامه موجود، درصدی از درآمد موقوفات صرف خرید کتاب و اشیای نفیس می‌شود.
مرحوم ملک، اولین مکان کتابخانه را در منزل مسکونی خود واقع در بازار بین‌الحرمین تهران قرارداد. این منزل که در دوره قاجار ساخته شده هزار و هفتصد متر مربع زیر بنا، سه حیاط اندرونی و بیرونی و تعدادی اتاق و تالار دارد.
با افزایش تعداد کتاب‌ها و اشیای موزه‌ای نیاز به فضای بیشتری احساس می‌شد تا اینکه مرحوم ملک در سال هزار و سیصد و سی و هشت زمین مناسبی را در محل باغ ملی برای این منظور در نظر گرفت و به وسیله وقفنامه انحصارا برای احداث کتابخانه و موزه وقف کرد و املاک فراوانی را به آستان قدس رضوی واگذار کرد تا از این رهگذر مخارج اداره و توسعه موزه و کتابخانه تامین شود.
ساختمان جدید کتابخانه و موزه در زمینی به مساحت پنج هزار و صد و بیست متر مربع بر اساس وقفنامه و با پیگیری‌های خانم عزت ملک، دختر مرحوم ملک به عنوان ناظر استصوابی و همت مسئولان آستان قدس رضوی ساخته شد و آثار موجود در ساختمان قدیمی و منزل مسکونی مرحوم ملک کلا به ساختمان جدید منتقل شد.
بنای کتابخانه و موزه ملی ملک دیوار به دیوار موزه ملی ایران قرار دارد، در جایی که روزی مشهور به میدان مشق بود.
چشم انداز کلی ساختمان که بر اساس معماری اصیل ایرانی- اسلامی شکل گرفته بیننده را به یاد بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) می‌اندازد. سردر اصلی این بنا با کاشیکاری معرق و مقرنس‌های زیبای خود ما را به درون بنا دعوت می‌کند.
مجموعه ساختمان و موزه حدود ده هزار متر مربع زیر بنا دارد و شامل سه بخش کلی کتابخانه، موزه و بخش‌های خدماتی است.
ساختمان دارای دو بازو در قسمت شمال و جنوب است که با مرتفع شدن بخش میانی ساختمان، عظمت و اقتدار معماری اصیل سنتی به نمایش گذاشته شده است.
این بنا شامل سه طبقه زیرزمین، همکف و طبقه اول است و علاوه بر آنها 3 طبقه فوقانی دارد که مخزن کتاب‌هاست و قسمت مرتفع و میانی ساختمان را تشکیل می‌دهد.
زیرزمین شامل سالن تمبر، قالی، مخزن موزه و قلعه کتاب است. طبقه همکف دارای سالن آثار هنری شامل تابلوها و مبلمان، گلدان و قلمدان هاست و در همین طبقه سالن ویژه مطالعه برادران و خواهران است.
موزه دارای تنوع موضوعی است اما به هنگام ساماندهی این موزه، سالن‌های مجزا برای آثار همسان و هماهنگ پیش بینی شده، به گونه‌ای که می‌توان موزه ملک را جزء موزه‌های موضوعی طبقه بندی کرد.

منابع :
http://fa.wikipedia.org/
www.hamshahrionline.ir/
http://www.samenolemam.rozblog.com/