پل خان

قدمت پل خان به دوران صفویه بر میگردد که در مرودشت، توسط امام قلی خان روی رودخانه کر ساخته شده است.
این پل در اوایل قرن یازدهم توسط امام قلی خان، والی فارس بنا شده است. امام قلی خان فرزند الله‌وردی خان گرجی این پل را در راه شیراز به تهران احداث نمود.
در سال هزار و سیصد و هجده، دولت وقت در صدد ساخت پلی در کنار این پل برآمد، اما موفق به انجام آن نشد. زیرا محل محکمی برای پایه‌های آن نیافت و این نشان از علم بالای معماران آن زمان می‌باشد.
طول پل صد و یک متر و عرض آن پنج متر استولی، در وسط برآمدگی آن تا پنج متر و هفتاد سانتی می‌رسد و ارتفاع آن تا محلی که آب می‌ریزد سیزده متر و دارای پنج دهنه می‌باشد.
پایه‌های سنگ از ملاتی قدیمی بنام نانک و طاق‌ها با آجر ساختمان شده است.
این پل را مردم «پل خان» می‌خوانند. بدون کسره میان دو واژه پل و خان. افزون بر این، مردم بخشی از رودخانه کر در بالا دست و پایین دست این پل را «رودخانه پل خان» و بخشی از کوه «که سوز» در مجاورت پل خان را «کوه پل خان» می‌گویند.
حذف کسره میان دو واژه پل و خان برای راحتی تلفظ در گفتار عامیانه است.
می‌گویند این پل در زمان صفویان و به دستور امام قلی خان والی فارس ساخته شده است. نگارنده نتوانسته سندی را پیدا کند که نشان دهد این پل از بیخ و بن و برای نخستین بار در زمان صفویان ساخته شده باشد و به این موضوع هم اعتقاد ندارد.
زیر این نقطه از رودخانه کر محلی است که از روزگاران بسیار دور گذرگاه مهمی بوده و نمی‌توان باور داشت که تا زمان صفویان در اینجا پلی نساخته باشند، به ویژه این که ساختگاه پل خان از نظر امکان ساختن پل بسیار مناسب و منحصر به فرد است.
نقطه‌ای از رودخانه کر که هم اکنون پل خان خوانده می‌شود نزدیک‌ترین نقطه رودخانه کر به تخت جمشید و منطبق بر دماغه کوه معروف به «که سوز» است.
یعنی جایی که کوه پایان می‌یابد و می‌توان از تخت جمشید و دشت مرودشت وارد دشت زرقان شد و از آنجا به شیراز رفت.
بنا بر این بسیار طبیعی است که در دوران‌های گذشته در همین نقطه پل‌هایی ساخته شده باشد.
اگر پل خان در زمان امام قلی خان (والی فارس در زمان شاه عباس) تعمیر شده باشد و نام پل خان را به عنوان نامی جدید به این پل داده باشند باز هم تاریخ دقیق تعمیرات، نام پیشین پل، نام تعمیر کنندگان، هزینه تعمیرات و دیگر اطلاعات آن را جایی ثبت نکرده‌اند.
تغییر نام بناهای مهم برای خوش آمد حکام در ایران کاملاً مرسوم بوده است. شاید پل خان در زمان امام قلی خان حتی تعمیر هم نشده باشد و نام خان را روی آن گذاشته باشند تا امام قلی خان خوشش بیاید.
به هر حال اگر بخواهیم، معماری و مصالح شناسی هم ابزاری است که با استفاده از آن می‌توان به تاریخ تقریبی بنیان گذاری این بنا یا تعمیرات بعدی آن دست یافت.
در مجموع می‌توان گفت که پل خان هم مانند بسیاری دیگر از بناهای باستانی ایران تاریخ دقیق و مشخصی ندارد زیرا پیشینیان ما به ثبت این گونه وقایع چندان اهمیتی نمی‌داده‌اند.
در کتاب فارسنامه ناصری که در زمان قجرها نوشته شده، از پل خان چند کلمه‌ای سخن رفته است:
... از آثار خیریه امام قلی خان ... و پل خان است که بر ملتقای رودخانه پرواب مرودشت و رودخانه رامجرد ساخته شده است و ... .
... و زبردست خان والی شیراز با فوجی از دلاوران آمده در سر پل خان هفت فرسخی شیراز با سید احمد جنگ کرده ... .
منظور از رودخانه پرواب همان رودخانه سیوند و مقصود از رودخانه رامجرد همان رودخانه کر است.
در کتاب آثار عجم هم که همزمان با فارسنامه ناصری نوشته شده و در آن آثار باستانی فارس معرفی شده چند جمله‌ای هم از پل خان آمده است که به این شرح می‌باشد :
از زرقان مقدار دو فرسنگ گذشته رسیدم به پل خان.
این پل بسیار مرتفع است. دو دهنه دارد و پل خان اوّل خاک مرودشت است. از پل مذکور به مقدار دو فرسنگ دیگر آمده به تخت جمشید رسیدم.
می‌گویند این پل را امام قلی خان بیگلر بیگی فارس در ایام سلطنت شاه عباس ماضی ساخته.
از دوران رضا شاه که رفته رفته مردم به جای قافله از خودرو سواری و باری برای رفت و آمد و حمل بار استفاده کردند پل خان در چند کیلومتر بالاتر و پایین‌تر تنها پل روی رودخانه کر بود و به ناچار می‌بایست از آن استفاده می‌شد.
اما پل خان با تاق‌های آجری بلند و بزرگ تاب بار سنگین خودروهای باری را نداشت. از این رو پیش از عبور وسائط نقلیه موتوری خرپاهای فولادی با اتصالات پرچی همراه با تیرهای فولادی و بادبندهای افقی و تراورس‌های چوبی که همگی از خارج آمده بود روی پل گذاشته شد طوری که دیگر وزن وسائط نقلیه فقط از طریق بالشتک‌های بتنی به پایه‌های پل وارد می‌شد و تاق‌ها کاملاً آزاد بود.
علاوه بر این شیب‌های دو طرف پل را به نحوی با سنگچین اصلاح کردند که مناسب رفت و آمد خودرو باشد و به تاج پل ضربه وارد نشود. این کار آنچنان ماهرانه انجام شده که نه تنها به منظر فرهنگی پل آسیبی نرسیده و هیچ نقطه‌ای از پل شکسته یا شکافته نشده، بلکه باعث طولانی‌تر شدن عمر پل هم شده است.
به گونه‌ای که تا سی - چهل سال بعد حتی یک آجر از آن فرو نیفتاد.
همزمان تعمیرات لازم از جمله اندود ماسه سیمان در بعضی نقاط پل و بند کشی در پاره‌ای دیگر از جاهای پل و احداث دیوارهای سنگی دوگانه پشتیبان در بالا دست تکیه‌گاه چپ پل هم صورت گرفت.
این تغییرات از جمله خرپاهای آهنی همچنان در جای خود استوار مانده و کوچک‌ترین جا به جایی در آن صورت نگرفته است.
در سال 1337 که رفت و آمد سنگین شده بود صد و شصت متر پایین دست پل خان ساخت پلی یک دهانه از خرپای فولادی سنگین سه بعدی با اتصالات پرچی بر روی پایه‌های بتنی نشسته روی شمع‌های بتنی را شرکت نوید آغاز کرد.
در پایان سال 1339 این پل فولادی افتتاح و از سال 1340 رفت و آمد روی پل خان ممنوع شد.
پیش از این هم در همین نقطه در سال 1324 پلی چوبی به سرپرستی مردی یونانی به نام کالیستر ساخته شد تا رفت و آمد روی پل خان کاهش یابد، اما در سال 1332 این پل بر اثر سیلاب به کلی ویران شد و سیل چوب‌های آن را با خود به بند امیر برد.
در بند امیر چوب‌ها پشت دهانه‌های پل روی بند گیر کرد و مانع عبور آب شد و خطر ویرانی پل می‌رفت ارتش برای نجات پل به بند امیر رفت اما نتوانست کاری بکند.
در این هنگام سرلشکر عزیزی اعلام کرد هر کس از مردم بند امیر چوب‌ها و الوارها را از پشت دهانه‌ها بگیرد از آن خودش خواهد بود. به این ترتیب مردم که شناگران ماهری بودند دست به کار شدند و به روش‌های گوناگون چوب‌ها و الوارها را از آب گرفتند و پل را نجات دادند.
بعدها درودگران این چوب‌ها را از مردم بند امیر می‌خریدند.
پل خان تا سال 1355 همچنان تندرست روی پای خود ایستاده بود. عکس‌های به جا مانده از پل خان از جمله عکس‌هایی که در مقاله فخری بهاری زیر عنوان «آثار ناشناخته ایران – پل خان» در مجله هنر و مردم، شماره‌های 146 و 147 مربوط به آذر و دی 1353 نشان داده شده پل خان کاملا سالم است.
امّا در سال‌های بعد ویرانی تاق‌ها از تاق شمالی آغاز شد، سپس به تاق مجاور آن سرایت کرد و همچنان ادامه یافت.
در عکس‌هایی که نگارنده در سال 1359 از پل خان گرفته، تاق شمالی کاملا ویران شده و آغاز خرابی در تاق‌های دیگر هم دیده می‌شود.
سازمان میراث فرهنگی فارس در سال 1391 تصمیم به بازسازی پل خان گرفت.
این بازسازی بسیار زود تعطیل شد و اکنون که اردیبهشت سال 1392 است هیچ فعالیتی برای تعمیر پل دیده نمی‌شود. عکس‌های اردیبهشت سال 1392 تعمیرات نیمه کاره رها شده سازمان میراث فرهنگی را نشان می‌دهد.
این پل تاریخی در تاریخ دوم آبان سال هزار و سیصد و پنجاه و یک با شماره ثبت نهصد و بیست و نه به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع :
http://vista.ir/
http://www.iranboom.ir/
http://marvnews.ir/
http://fa.wikipedia.org/
http://afsanehonline.ir/