مسجد گوهر شاد

مسجد گوهرشاد، در جنوب حرم علی بن موسی (رضا) در شهر مشهد ساخته شده‌است.این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌‌های دارالسیاده و دار الحفاظ متصل است.
این مسجد در سال ۸۲۱ ه. ق به دستور گوهرشادآغا همسر شاهرخ از پادشاهان تیموری بنا شده‌است. به دلیل ظرافت و زیبایی کاشی‌کاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد از نفیس‌ترین شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری به شمار می‌رود.
اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده‌است: یکی در قسمت بالای در نقره‌ای که به دارالسیاده می‌رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر می‌باشد.
در قسمت وسط نیز کتیبه‌ای به نام محمد رضا امامی وجود دارد.
مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سر درهای مرتفع می‌باشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگ‌ترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است.
و دارای 35 متر طول با عرضهای مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایه‌ها در دو طرف 6 متر و ارتفاع مناره‌ها ...مشاهده کامل متن 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 85/61 متر می‌باشد.
ایوان جنوبی، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان دار السیاده است. ایوان شرقی، ایوان اعتکاف نامیده می‌شود و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاء الدین نامگذاری شده است.
نام بانو گوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) بر کاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرق‌کاری زیبایی تزیین شده و بر سر در ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجره‌ای نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است.
دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرق‌کاری ممتاز و کتیبه‌‌هایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی (قدس سره) و بست شیخ بهاء الدین مرتبط می‌کند.
شیوه معماری این مسجد به سبک معماری مساجد چهار ایوانی ایران است و در طی سال‌ها گنبد آن چهار بار مورد مرمت قرار گرفته‌است.
بخشهای مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در 1083ق که در پی زلزله خراسان بر بخشهایی از بنای مسجد شکستهایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابیهای ناشی از تهاجم افغانها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف گردید.
گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339ش به منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگیهای گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341ش خاتمه یافت و هم زمان سنگهای ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگهای مرمر مفروش گردید و در سال 1345ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه ای مزین گردید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمتهایی در بخشهای گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه ای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است
سبک معماری این بنا به شیوه آذری و نام معمار آن استاد قوام‌الدین شیرازی ذکر گردیده‌است.بی‌تردید مهم‌ترین اثر باقی‌مانده از دورة تیموری در ایران، مسجد گوهرشاد در مشهد است که در جوار آرامگاه امام رضا (ع) واقع گردیده و ساختمان آن -بر اساس متن کتیبهٔ ثلث اصلی ایوان جنوبی- در سال ۸۲۱ هجری قمری به همّت گوهرشاد -زوجهٔ شاهرخ تیموری- به اتمام رسیده‌است.
با این حال، هیأت اصلی بخش عمدة ساختمانی آن نسبتاً محفوظ مانده‌است.
بنای مسجد گوهرشاد -که به خاطر نام بانی آن به این نام خوانده می‌شود- تقریباً ۱۲ سال به‌طول انجامیده و معمار اصلی بنا به احتمال قوی "استاد قوام‌الدّین شیرازی" یکی از پرکارترین و چیره دست‌ترین معماران دورة تیموری بوده‌است مسجد به شکل چهار ایوانی ساخته شده و در طرفین ایوان اصلی آن دو منارهٔ کاشی‌کاری جای گرفته‌است که از لحاظ زیبایی و دقّت در کاشی‌کاری دارای اهمیّت خاصّی است.
مناره‌های ضخیم و برج مانند ایوان -که نقش کنترل فشار تاق را بر عهده دارند- توپر و به ضخامت ۶ متر هستند و ارتفاع کلّی آن‌ها به ۴۳ متر می‌رسد. این مناره‌ها (گلدسته‌ها) از روی زمین شروع می‌شوند و چسبیده به ایوان مقصوره بالا می‌روند.
اهمیّت فوق‌العادة این مسجد، که به این جهت نیز آن را یکی از زیباترین آثار معماری دنیا محسوب داشته‌اند، به‌خاطر کاشی‌کاری و کتیبه‌های آن است. قسمتی از کتیبه‌ها به خطّ بایسنقرمیرزا شاهزادة تیموری و قسمت دیگر که در دورة صفوی نوشته شده به خطّ محمّدرضا امامی هنرمند معروف آن زمان است.
آن چه بر شکوه این مسجد می‌افزاید و بیننده را مسحور می‌کند، گنبد پیازی شکل و سبزرنگ آن است که با نقوشی زرد رنگ مزیّن گردیده‌است. کتیبة تاریخی مسجد که از کاشی است، با حروف درشت سفید بر زمینه‌ای آبی، جلوة دیگری است که بر زیبایی این مسجد افزوده و از نظر تاریخی حایز اهمیّت بسیار می‌باشد .
هم اکنون مساحت کل این مسجد 9410متر مربع می‌باشد و دارای یک صحن و چهار ایوان و هفت شبستان بزرگ است . در دو طرف ایوان مقصوره دو مناره زیبا ،‌هر یک به بلندی 40 متر قرار دارد .
کتیبه ای به خط « بایسنغر» میرزای تیموری که از خوشنویسان مشهور زمان خود بوده است ،‌در حاشیه دهنه ایوان به یادگار مانده است . در ایوان مقصوره این مسجد منبر صاحب الزمان (ع) قرار دارد .
این منبر در سال 1243 ه. ق به شیوه منبت کاری از چوب گردو ساخته شده است و آهن‌ومیخ‌در آن بکار نرفته است . این مسجد کتابخانه ای عمومی نیز دارد که دارای 34650جلد کتاب است.
کتابخانه قدیمی در ضلع شرقی صحن امام خمینی قرار داشت و سابقه تاسیس آن به سال 618 می‌رسید که بدلیل افزایش تعداد کتابها و مراجعین ،‌ساختمان جدید کتابخانه به نام کتابخانه مرکزی بین بست طبرسی و بست بالا با پیش بینی 5 میلیون جلد کتاب ساخته شد و در سال 1374شمسی افتتاح گردید .
کتابخانه مرکزی با ظرفیت یک میلیون جلد کتاب (قابل افزایش تا 5 میلیون جلد ) هم اینک متجاوز از نیم میلیون جلد کتاب به 43 زبان رایج دنیا را دارا می‌باشد که حدود 32هزار نسخه آن خطی ،‌1000 نسخه عکسی و بقیه چاپی است .
از بین کتب چاپی تعداد 35هزار نسخه آن به زبانهای خارجی است که علاوه بر آن حدود 27 هزار حلقه میکروفیلم از نسخه‌های خطی نفیس این کتابخانه و سایر کتابخانه‌های داخل وخارج کشور از جمله اسپانیا این موزه یکی از زیباترین و غنی‌ترین موزه‌های ایران به شمار می‌رود .
ساختمان موزه در ضلع شرقی صحن « امام خمینی » قرار دارد و قدمت اشیاء آن به قرن ششم هجری می‌رسد از آثار بی نظیر این موزه اولین سنگ مرقد امام هشتم (ع) است که به خط کوفی برجسته در سال 516ه.
ق با نهایت ظرافت حجاری شده است.
این مسجد از حیث بنا و کاشیکاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار علیهم السلام می‌باشد که با خطهای ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.
همچنین چندنمونه از کاشیکاریهای نقش برجسته معروف به کاشی سنجری از قرن ششم و یک سنگاب بزرگ که در سال 597 ه. ق از سنگ سیاه یک پارچه با زیباترین نقوس اسلیمی تراشیده شده است در این موزه نگهداری می‌شود .
موزه آستان قدس به جهت انتساب به حضرت امام رضا (ع) هر سال صدها هزار دیدار کننده دارد . مجموعه قالیها ، قالیچه‌ها و زربفت‌های آن که پوشش قبر حضرت رضا (ع) بافته اند و در نوع خود منحصر به فرد است در این موزه نگهداری می‌شود .
این زربفت‌ها متعلق به قرون 11و 12و 13 هجری است .
از جمله آثار نفیس این موزه کتیبه هائی است که بخط علیرضا عباسی نوشته شده استگنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10 متر است.
سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزیین شده است.
در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع 43 متر از کف مسجد ساخته شده و دارای کتیبه‌‌هایی چند است. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت 2800 متر مربع دارد و زیربنای آن 9400 متر مربع است.بنای مسجد شامل 8 ایوان بزرگ و هفت شبستان است.
گنبد خانه پشت ایوان مقصوره، با شبستان‌‌های یک طبقه، بخش‌‌های مختلف مسجد را به هم ربط می‌دهد.
سردرها برای شکل دادن به مجموعه بارگاه منور امام (علیه السلام) طراحی شده‌اند. در سه ورودی از خیابان‌‌های شیرازی، نواب صفوی و طبرسی، سردرهایی با زیربنای بیش از 70 هزار متر مربع احداث شده است.
سردر شیرازی: سردر شیرازی، در مسیر ورود زائران از خیابان شیرازی واقع شده و با 24625 متر مربع مساحت و 25492 متر مربع زیربنا، در غرب اماکن متبرکه ساخته شده است.
سردر نواب صفوی: این سردر، در مسیر ورود زائران از خیابان نواب صفوی واقع شده است. 16164 متر مربع مساحت، 16850 متر مربع زیربنا دارد و در شرق اماکن متبرکه واقع شده است.
سردر طبرسی: سردر طبرسی، در مسیر ورود زائران از خیابان طبرسی و در شمال اماکن متبرکه و روضه منوره واقع شده است و 26923 متر مربع مساحت و 27715 متر مربع زیربنا دارد.

منابع :
http://fa.wikipedia.org
http://hamshahrionline.ir/
http://www.shefanews.com/
http://www.mashhadsir.com/