آرامگاه فردوسی

مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در فاصله بیست کیلومتری شهر مشهد به طرف قوچان راه دو طرفه می‌شود و یکی از این راه‌ها در جهت شمال به وسیله بلواری به نام پردیس به طول ۷ کیلومتر به باغ آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی می‌رسد در مسیر و پیش از رسیدن به آرامگاه حکیم فردوسی از کنار شهر تاریخی «تابران» زادگاه امام محمد غزالی عبور می‌کنید و پس از آن از کنار بقعه تاریخی هارونیه گذر خواهید کرد.
می‌توانید با گذر از ضلع شرقی باغ و آرامگاه حکیم و طی ۲۸ کیلومتر مسافت در جاده آسفالته‌ای که نهایتا به جاده فعلی مشهد - کلات نادری ختم می‌شود به روستای «پاژ» زادگاه حکیم فرزانه توس برسید این روستا در حال حاضر بسیار محقر و مخروبه‌است و از سوی تازیان «فاز» نامیده می‌شود.
بنا بر شواهد باستان شناسی این منطقه توس تاریخی است که در دوره اساطیری به دست توس پهلوان ایرانی بنا گذاشته شد. سراینده حماسه‌های بزرگ ایران نیز در همین نقطه به خاک سپرده شد.
چنانکه مشهور است، پیکر فردوسی را به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر ...مشاهده کامل متن طابران توس، نزدیک به دروازهٔ شرقی رزان به خاک سپردند. خاک‌جای او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته می‌شد.
خبری نه چندان موثق ساختن اولین بنا بر گور ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب سپهدار توس نسبت داده، که ذکر او در دیباچه شاهنامه آمده‌است.
در سال ۱۳۰۳ همزمان با برپایی جشن هزاره فردوسی قرار شد تا آرامگاه فردوسی به همت انجمن آثار ملی ساخته شود. انجمن در ۱۳۰۴ با نشر بیانیه‌ای از مردم خواستند که اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت نمایند تا آرامگاه شاعر بزرگ ملی به هزینهٔ مردم و نه از بودجهٔ دولت ساخته شود.
برای تأمین کسری هزینه ۱۶۰۰۰۰ برگ بلیت بخت‌آزمایی ده ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانک ملی ایران توزیع شده بود و با جمع اوری اعانه از مردم کارهای آماده سازی برای ساخت بنایی در خور حکیم توس را آماده کرد.
برای آغاز ساختمان باید محل دقیق مدفن فردوسی مشخص می‌شد.
نخستین منبعی که از مدفن حکیم توس نام برده در چهار مقاله نظامی عروضی بوده که آن را جایی نزدیک، دروازه رزان توس در محل باغ خانوادگی او ذکر کرده بود.
در اردیبهشت سال ۱۳۰۵ ارباب کیخسرو شاهرخ، نماینده زرتشتیان در مجلس، به همراه گروهی از طرف انجمن، برای تعیین مکان دقیق مدفن فردوسی راهی توس شد. با تحقیقات به عمل آمده مشخص شد باغ حاج میرزا علی قائم مقام نایب التولیه است.
با همکاری مقامات استان سراسر باغ کاووش شد و در باغ تختگاهی یافتند که طولش شش متر و عرضش پنج متر بود و مدفن حکیم توس بود.
نقشه بنا را به اصرار انجمن شبیه آرامگاه کوروش توسط «آندره گدار» و پروفسور هرتسفلد طراحی شد و مهندس کریم طاهر زاده بر ان نظارت کرد. معمار ساختمان نیز حسین لرزاده بود.
مساحت ساختمان ۹۴۵ متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حک کردند. بنای آرامگاه در مهر ۱۳۱۳ به مناسبت جشن هزاره فردوسی افتتاح شد.
لازم به ذکر است حسین حجار باشی زنجانی سنگتراشی سنگ‌های بنا و قبر را برعهده گرفت و طاهرزاده نیز سنگ نوشته‌های آرامگاه را که به خط نستعلیق و از اشعار فردوسی است، آماده کرد که این بنا در سال ۱۳۴۸ با طراحی که هوشنگ سیحون براساس آرامگاه کوروش انجام داده بود گسترش یافت و باغ اطراف آن به همراه موزه کنارش ساخته شد.
سقف داخلی آن هم با کاشی‌کاری معرق و متأثر از عناصر تزیینی دورهٔ هخامنشی و عصر فردوسی روکاری شد. دیوارهای آن هم تماماً با سنگهایی از منطقهٔ توس نماسازی شد.
آرامگاه که ظاهر آن یادآور بناهای پرسپولیس و مقبره کورش در پاسارگاد بود، از سه قسمت تشکیل می‌شد:
۱ . میانی‌ترین بخش، که سنگ قبری است از جنس مرمر به ابعاد 1.5×۱ متر و حدود 0.5 متر ارتفاع که در مرکز در سکوی مرمری قرار گرفته است.
روی سنگ قبر، در میان حاشیه تزئینی و با خط خوش نستعلیق چنین نوشته شده است: «به نام خداوند جان و خرد. این مکان فرخنده آرامگاه استاد گویندگان فارسی زبان و سراینده داستان‌های ملی ایران حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است که سخنان او زنده کننده کشور ایران و مزار او در دل مردم این سرزمین جاویدان است.
تاریخ تولد: ۳۲۹ق - تاریخ وفات: ۴۱۱ق - بنای آرامگاه: ۱۳۵۳ق»
۲ . تالاری مربع شکل که از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با کاشی تزئین گشته است. چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه این تالار وجود دارد که تکیه گاه گچ بری‌های پله ای بلند و زیبای آن است.
هر دیوار با یک جفت ستون مشابه، اما کوتاه‌تر تزئین شده است که با نعل درگاه هایی پله ای به هم می‌رسند و سر دری مصنوعی را شکل می‌دهند. افزون بر این، تصویر مردی بالدار که در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی حک شده است، ویژگی‌های پرسپولیس را بیشتر به یاد می‌آورد.
گچ بری‌ها به طرف داخل کشیده شده و با قسمت بالایی ستون حمایت شده است تا پایه ای مربع شکل برای دیواری به ارتفاع یک متر فراهم سازد. این قسمت خود به سمت داخل باریک می‌شود تا مربعی کوچک‌تر به منظور تکیه گاه دیوار بالایی ایجاد کند، که آن هم ارتفاعی یک متری دارد و سقف بر آن استوار است.
۳ . محوطه پلکانی پوشیده از سنگ مرمر که اتاق روی آن قرار گرفته است. تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار کنده کاری شده است. از آن جا که تمام اصول فنی در احداث بنا رعایت نشده بود، به ویژه به سبب کوتاهی در محاسبه مقاومت خاک و مصالح پایه ساختمان، بنا از همان سالهای نخست شروع به جذب رطوبت کرد و چون استحکام کافی نداشت، با گذشت زمان نشست کرد و بنا پس از آن به دست هوشنگ سیحون سپرده شد.
بر بدنه دو ضلع جنوبی و شرقی تالار (زیرزمین) نقش‌های سنگی برجسته از داستان‌های شاهنامه جلب توجه می‌کند. نقش‌های همچون « زال در پناه سیمرغ»، «نبرد زال با شیر»، «به کمند گرفتن رستم رخش را»، «نبرد رستم با اژدها»، «به کمند افتادن زن جادوگر به دست رستم»، «نبرد رستم با دیو سفید» و ... .
حجاری‌های این نقوش برجسته، اثر فریدون صدیقی و خوشنویسی شرح آن‌ها از حسن زرین خط است. در میان نقش‌های ضلع جنوبی، کتیبه ای به ابعاد 1.5 ×1 متر وجود دارد که قصیده بلندی از زنده یاد علامه جلال الدین همایی بر آن نقش بسته است.
همچنین امروز مهدی اخوان ثالث (م.امید) شاعر و مبارز میهن دوست خراسانی از سال ۱۳۶۹ به دست مردم و فرهیختگان خراسانی پس از طواف به دور آرامگاه دانشمند فرزانه پردیسی توسی در کنار ایشان آرمیده‌است.
اینک باغ آرامگاه که حدود شش هکتار مساحت، و یک موزه و کتابخانه دارد، سالانه بیش از یک میلیون زائر و شیفتهٔ فردوسی را می‌پذیرد.
امروزه ورودی مجموعه از سمت جنوب است و رو به روی در ورودی، استخری به شکل مستطیل وجود دارد که تصویر بنای آرامگاه را در خود منعکس می‌کند.
در جانب شمال غربی، ساختمانی به مساحت ششصد مترمربع وجود دارد که موزه است. البته کاربرد نخستین آن، چایخانه سنتی و مکانی برای استراحت بازدیدکنندگان بوده است، اما بعدها با کشف آثار باستانی در شهر قدیم توس و نیز اهدای اشیای مختلف از سوی مشتاقان فردوسی در سال ۱۳۶۱ به موزه تبدیل شد.
در ضلع جنوبی موزه و غرب مجموعه نیز ، مزار مهدی اخوان ثالث قرار دارد که در نهایت غربت و سادگی به حال خود رها شده است و البته اخیرا یک نیم تنه از اخوان در آن جا نصب شده است.
در قسمت شمال مجموعه و انتهای باغ، بخشی از باروی قدیم توس دیده می‌شود. در ضلع شرقی بخش‌های اداری، چایخانه و کتابخانه ای کوچک جای دارد.
با این همه فضلای اهل ادب ایران این مجموعه را درخور شأن رفیع فردوسی نمی‌دانند و در صدد توسعه و آبادی آنند. در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری طرح‌هایی برای گسترش و بهسازی آرامگاه حکیم در دست اقدام دارد که در همین زمینه زمین‌ها و ساختمان‌های اطراف آرامگاه به تملک این سازمان در می‌آیند و هرگونه ساخت و ساز تازه در حریم آرامگاه کلا ممنوع می‌باشد.
با این حال متاسفانه وزارت نیرو در سال ۱۳۸۶ با نصب دکل‌های بزرگ انتقال نیروی برق دورنمای آرامگاه حکیم را مخدوش نمود که موجب بر انگیختن موج اعتراض مردم گردید.

منابع:
http://www.khorasannews.com/News.aspx?id=4341058&type=9&year=1391&month=4&day=19
http://www.mashhadsir.com/mashhad-attraction/item/132
http://fa.wikipedia.org/
http://www.mashreghnews.ir/fa/news/119964/