مقبره خواجه ربیع مربوط به
دوره صفوی است و در ۴ کیلومترى شمال
مشهد ، انتهای خیابان خواجروی واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۴۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی
ایران به ثبت رسیده است.
این بنا به توصیه شیخ بهایی توسط شاه عباس صفوی در نیمه اول قرن هجری ساخته شده است.
ربیع ابن خُثَیم، مشهور به خواجه ربیع، از طایفه بنى اسد و ساکن کوفه، از زمره زهّاد هشتگانه صدر اسلام و تابعین ( کسانى که صحابه پیامبر را درک کرده اند ) همچنین از یاران و سرداران حضرت على علیه السلام بوده است.
وى ضمن ارادت به حضرت على علیه السلام ظاهراً از خویشان معاویة
بن ابوسفیان هم بوده است، بنابراین در سالهاى پایانى خلافت حضرت على علیه السلام و بروز اختلاف میان ایشان و معاویه، به قصد انزوا و دورى از نزاع طرفین عراق را به قصد
ایران و خراسان ترک کرده است.
او در سالهاى پایانى عمر ساکن شهر نوغان ( مرکز ولایت توس در آن زمان ) شده، و بالاخره در سال 63 قمرى یا به روایتى ضعیف در سال 61 درگذشته و در یک فرسنگى شمال نوغان، که اینک مزار اوست، مدفون شده است.
شاه عباس صفوی در اوایل سده یازده قمری با توصیه و مشورت شیخ بهایی دستور احداث مقبره‌ای باشکوه
...مشاهده کامل متن برای خواجه را صادر کرد. اساس بنای فعلی مقبره خواجه ربیع همان است که در سال‌های ۱۰۲۶ تا ۱۰۳۱ ه ق به امر شاه عباس و با سرپرستی یکی از سادات رضوی مشهد به نام «میرزا افلغ» احداث شده است.
آرامگاه خواجه ربیع یکی از ابنیه زیبا، دیدنی و متبرک است که به همین علل همه وقت مورد توجه و مراجعه اهالی مشهد و زائران و مسافرانی است که به مشهد مشرف می‌شوند.
با توجه به زمان درگذشت خواجه، وی از زمره قدیمی‌ترین رجال مدفون در پیرامون شهر کنونی مشهد است. مدفن او طی چهارده قرن گذشته همواره محلی محترم و زیارتگاه عموم مسلمانان بوده است.
روستایی که باغ آرامگاه خواجه در آن واقع شده «حسین آباد خواجه ربیع» نام دارد و از جمله موقوفات مزار خواجه می‌باشد. اداره باغ و مزار خواجه ربیع در قرن اخیر بر عهده آستان قدس رضوی است، در حالی که پیش از آن متولی خاص داشته است.
در وقف‌نامه قابل تأملی که از مدرسه پریزاد مشهد با تاریخ ۸۲۳ ه.ق باقی است، بانی آن مدرسه (پریزاد خانم) از اعقاب خواجه ربیع معرفی کرده است. باغ خواجه ربیع یکی از قبرستان‌های مهم شهر مشهد نیز می‌باشد.
جد قاجارها (فتحعلی خان) نیز که در سال ۱۱۳۹ ه ق توسط نادرقلی افشار در همان باغ کشته شده در زیر گنبد مقبره خواجه مدفون است.
مقبره خواجه ربیع بنایی باشکوه در باغی وسیع و مصفا، بر کناره کشف رود و در حاشیه شمالی شهر مشهد واقع است. این مقبره دارای گنبدی به ارتفاع ۱۸ متر بر روی بنایی چهار ایوانی است.
گنبد بنا دو پوششه و پوشیده از کاشی‌های زیبای فیروزه‌ای و درون بنا هم مزین به نقاشی‌های طلایی رنگ است.
طرح آرامگاه در نمای بیرونی هشت ضلعی و در درون چهار ایوانی است. از انتهای ایوانهای اضلاع بزرگ راهروهایی به درون باز شده اند. بر فراز بنا گنبد فیروزه‌ای رنگ قرار گرفته است که ارتفاع گنبد تا کف ۱۸ متر می‌باشد.
طرح بنا، یک بیست ضلعى و به عبارت دیگر، مربعى با چهار شاه‌نشین در چهار جانب است. از وسط دیوار و پشت ایوان‌هاى چهارگانهٔ اصلى، چهار ورودى به شاه‌نشین‌ها راه دارند.
ورودى اصلى عبارت از یک ایوان بلند است که در دو سوى آن، دو طاق‌نما در پایین و بالا ایجاد شده و در وسط طاق‌نماها، درِ ورودى و پنجرهٔ مستطیل‌شکلى جاسازى شده است.
نماى خارجى بنا، از تزئینات جالب و چشمگیرى برخوردار است که عمدهٔ تزئینات آن به صورت معقلى انجام شده است. در اصل، در زیر ایوان تزئینات کاشى‌کارى، به مجموعهٔ بنا جلوهٔ خاصى مى‌بخشد.
کمربند گنبد، از پایین به بالا، به شش نوار و دوره تقسیم مى‌شود. بر روى کمربند، دو کتیبه وجود دارد : یکى بسیار عریض در مایهٔ خط بنایى، و دیگرى به خط ثلث که در بالاى آن، قطاربندى زیبایى اجرا شده است.
گنبد دوپوشِ بنا تا صحن بقعه داراى ۱۸ متر ارتفاع است. درون بقعه نیز داراى تزئینات جالبى است که از آن جمله، دو کتیبه به خط علیرضا عباسى است : یکى به تاریخ ۱۰۲۶ هـ.ق و دیگرى که بر روى سنگ کنده شده، داراى تاریخ ۱۰۳۱هـ.ق است.
بقعه خواجه ربیع از نظر هنری نیز جایگاه والایی دارد زیرا کاربرد کاشی‌های الوان در نمای خارجی، نقاشی‌های طلایی رنگ بر رویة دیوارة داخلی و نیز دو کتیبه به خط علیرضا عباسی - خوشنویس بزرگ عهد صفوی - جلوه خاصی به آن بخشیده است.
این دو کتیبه زیبا با تاریخ‌های ۱۰۲۶ و ۱۰۳۱ ه.ق در داخل گنبد و ساقه خارجی آن سال‌های احداث و تزیین بنا را می‌نمایاند. کاشی کاری بنا از نوع یک رنگ و معرق و زیر رنگی است که نقش‌های زیبای هنری و گیاهی و کتیبه‌ها را شکل داده‌اند.
منابع :
http://fa.wikipedia.org/wiki
http://vista.ir/content/111703
http://www.razavi.ir/html/index.php?name=Sections&req=viewarticle&artid=174&page=1
