قطب الدین حیدر عارف مشهور ، تک فرزند تیمور فرزند ابوبکر فرزند سلطانشاه سالوری از شاهزادگان ازبک و از تبار خاقان ترک بوده است. وی مجذوب شیخ ابوالقاسمی که در زاوه سکنا داشته است شده و به هوای شیخ راهی این دیار گردید.
قطب الدین حیدر را مردی صاحب باطن، مجذوب مطلق و اهل ریاضت و کرامت توصیف کرده اند.
آرامگاه وی در مرکز شهر و در مجاورت مسجد جامع قدیم و کاروانسرای طبسی قرار دارد . شالوده آرامگاه در دوره تیموری ایجاد شده است ، وجود دو بنای دیگر در دوره‌های متفاوت بر ارزش این مجموعه افزوده است .
مقبره مشتمل بر ایوانی مرتفع و در امتداد فضای ورودی محرابی تعبیه شده است . پوشش زیرین سقف در فضای داخلی آرامگاه مزین به نقش هندسی بسیار زیبا و برجسته گچی بر زمینه اخرایی است .
بنا در دوره صفویه در زمان شاه عباسی در سال ۱۰۲۳ هجری به همت خواجه سلطان محمود تربتی حاکم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسیار مستحکم مرمت و بازسازی شده است.
پوشش زیرین سقف در فضای داخلی مزین به نقوشی هندسی بسیار ممتاز به خط کوفی لا اله الا الله و محمد رسول الله و اسامی تعدادی از عرفا حکاکی گردیده است.
ضریح چوبی شیخ در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و دارای تاریخ ۹۸۷ هجری قمری است، در امتداد فضای ورودی نیز محرابی از گچ بریهای زیبا تعبیه شده است.
در جانب باختری گنبد خانه آرامگاه، مسجدی با یک ایوان آجری بلند به عرض ۱۸ متر و یک قوس تیزه‌دار در وسط قرار دارد.
بر روی جرزهای پهن ایوان ـ روی هم ـ در پنج طبقه ، پنج طاق نما ایجاد شده است ، در امتداد جایگاه مستطیل شکل کتیبه بالای سردر، دو قاب مربع نیز بر بالای آخرین طاق نما جاسازی شده است.
در ایوان، کتیبه‌ای سنگی به خط « محمد یوسف الحسینی » وجود دارد. براساس این کتیبه، مسجد مزبور در سال ۱۰۴۵ هـ.ق. و در زمان شاه عباس اول نیز مرمت شده ، در این مجموعه، حوض‌خانه زیبایی قرار دارد.
صحن کوچک مجموعه دارای چند حجره دو طبقه است ، تاریخ بنای مجموعه به ویژه گنبدخانه آن را دست کم باید به قرن نهم هجری عقب برد.
در قسمت دیگر این مجموعه کاروانسرایی است متعلق به دوره قاجار که هر دوی بناهای ذکر شده (مسجد و کاروانسرا) سالها بعد از ساخت مزار قطب الدین حیدر ساخته شده و دلیل این توسعه میدانی ، خیل عظیم زائران ومشتاقان این عارف بوده است.
در حال حاضر اداره میراث فرهنگی شهرستان تربت حیدریه با استقرار خود در این مکان، از آن به عنوان ساختمان اداری بهره می‌گیرد و با انجام یک سری اقدامات امنیتی، کاروانسرای موجود را به موزه ای کوچک برای گردآوری گنجینه‌های فرهنگی، تاریخی و باستانی تبدیل کرده است.
بنایی معمارانه با تخیل مینیاتوری تیموریان، دقت و ظرافت و بلند پروازی هنر مرمت صفویه ودر نهایت مورد توجه حاکمان قاجار در حفظ، احیا وتوسعه این مکان ورود و گردش در این مجموعه به هم پیوسته بسیار ساده، جذاب و تنوع آور است.
مجموعهٔ بناى آرامگاه قطب‌الدین حیدر به شمارهٔ ۱۷۵، در فهرست آثار تاریخى ایران به ثبت رسیده است.
منبع:
http://www.negahmedia.ir/
http://torbatecity.ir/
http://www.yjc.ir/
