گنبدهای آجری مهرآباد

دو بنای آجری تاریخی به فاصله‌ی ۱۵ متری از هم در حاشیه‌ی شرقی جاده نیشابور - کاشمر به فاصله‌ی ۳ کیلومتری از جنوب شهر قرا گرفته اند که به نام‌های مهروا، مهرآباد و شهمیر- شه مهر معروف می‌باشند.
کلمه‌ی مهر که در همه اسامی مشترک است نشانگر پیوند این مکان به آیین مهرپرستی ایران باستان می‌باشد. برخی ساخت این بنا را به زمان سلجوقیان نسبت می‌دهند و برخی از رصدخانه بودن این مکان سخن به میان می‌آورند.
نحوه‌ی اجرای پلان و فرم ترمبه‌ها از نوع ترمبه‌های عمیق و ساده قابل مقایسه با کارهای دوره‌ی سلجوقی و از همه مهم‌تر تناسبات معماری موجود در این بنا و نسبت ارتفاع دهانه‌ها به عرض آن و فرم آجرچینی و ابعاد آجرها و تزئین زیر دایره‌ی گنبد و عدم استفاده از ملاط، جهت بندکشی، که با کارهای دوره‌ی ایلخانی موجود در منطقه اختلاف فاحشی دارد به طور حتم، یک کار موفق دوره‌ی سلجوقی به حساب می‌آید چرا که گنبد آجری کوچک‌تر در کنار همین بنا که متعلق به دوره‌ی ایلخانی است ، این مقایسه را آسان‌تر می‌کند.
بنای بزرگ‌تر، که مصالح آن کلاً آجر و گچ است، در اثر مرور زمان در معرض طوفان‌های شنی کویر، زاویه و سطح خارجی خود را از دست داده و کلاً شبیه گنبدی بزرگ ...مشاهده کامل متن و پُرحجم درآمده است.
این بنا، با پلان هشت‌گوش و دهانه‌‌های رفیع خود، از داخل و خارج ، نماسازی شده و مجسم گویایی از گنبد سلطان محمد خدابنده در زنجان را به بیننده القاء می‌کند با این تفاوت که بنا با اشل کوچک‌تری ساخته شده و در نماسازی بیرونی ، اثری از گلدسته‌های تزئینی و غلام‌گردش‌های سلطانیه ، در آن نیست.
تناسب ارتفاع و عرض دهانه‌ها در این بنا قابل توجه بوده و نسبت عرض دهانه‌‌ها به ارتفاع ، بیش‌تر است. پلان بنا از خارج ، هشت‌گوش و از داخل، به صورت فضای چهارگوشی است که در هر ضلع آن، یک ورودی عریض، تعبیه شده است که بالای ورودی، با پنجره‌ی کوچکی، نور این فضای بسته را که سقف آن به صورت یک چهارم گنبد درآمده است، تامین می‌کند.
فاصله‌ی بین ورودی‌ها از داخل، هم‌ارتفاع با قوس ورودی‌های تشکیل ترمبه ای را داده است که دوجانب ترمبه‌ها تا پایین، یعنی سطح کف بنا، کشیده شده است. حاشیه‌ی ترمبه‌های قوس‌های ورودی با گچ، قالب‌گیری شده و با یک خمیدگی هماهنگ و متناسبی به پایین کشیده می‌شود.
در مجموع، از مشاهده‌ی داخل بنا چنین استنباط می‌شود که چهار دهانه‌ی رفیع و چهار ترمبه کشیده در چهار کُنج ، احداث شده است که در بالا با ایجاد دو کجلی در اطراف ترمبه‌ها یک ستاره‌ی شانزده‌پَر به وجود آمده است و دایره‌ی گنبد، روی آن تعبیه گردیده است.
گنبد، به شکل نیم‌لایه است که با شیب ملایمی به طرف مرکز، جمع می‌شود و نحوه‌ی آجرچینی در گنبد به صورت دوایری است که روی هم قرار گرفته و در مرکز دایره، کوچک‌تر شده است.
این قسمت بنا در عین سادگی، با سایر قسمت‌های بنا از هماهنگی برخوردار است. چهار ورودی بنا که به صورت چهار فضای مستطیل‌شکل درآمده است در بالای سردرهای ایجاد شده به طرز دلپذیری ، حالت یک محراب تورفته‌ی بزرگ را دارد که از داخل، به وسیله‌ی ردیف طاقچه‌های تزئینی کوچکی را القاء می‌کند که سقف این قسمت، روی آن‌ها بنا شده و خود سقف به صورت گنبد است و نحوه‌ی آجرچینی در این قسمت نیز به صورت افقی و موازی روی هم می‌باشد.
در کف این بنا ، در مرکز، سوراخی دیده می‌شود که نورگیر سردرب زیرزمینی بنا را تشکیل می‌دهد. ورودی سردرب در ضلع شرقی بنا قرار گفته و به فضایی راه پیدا می‌کند که حالت صلیبی شکل دارد و به وسیله‌ی پله با سقف پوشیده با طاق جناغی به مرکز صلیب می‌رسد و در دو بازوی شرقی و غربی آن در دو جهت شمال و جنوب، جمعاً چهار فضای سرپوشیده ایجاد شده است که ورودی آن‌ها از دو بازوی شرقی و غربی صورت می‌گیرد.
به نظر می‌رسد که مقبره‌ی شخصی که بنا به خاطر او درست شده است در این قسمت، جای می‌گرفته اما در حال حاضر در نزدیک ضلع جنوبی بنا مقبره‌ای با آجر و روکار گل و سفیدکاری درست شده است که به صورت مکعب مستطیل به طول 5/2 متر و عرض 5/1 متر و ارتفاع 1متر می‌باشد.
پوشش ترمبه‌ها و ورودی‌ها به صورت لایه‌ی نازکی از بیرون پیداست و اضلاع هشت‌گانه‌ی آن که پشت‌بند ترمبه‌ها و سقف ورودی‌ها بوده است، به کلی از بین رفته و فقط در قسمت پایین تا اتفاع یک متری باقی مانده و اگر هم تزئیناتی در بیرون داشته، فعلاً اثری از آن باقی نمانده است.
گنبد آجری بزرگ مهرآباد در نوع خود، یکی از شاهکارهای معماری به شمار می‌آید. نحوه‌ی آجرچینی و اجرای قوس‌ها و طاق‌ها و پلان آن در زمره‌ی یک کار بسیار موفق و قابل افتخار محسوب می‌گردد.
در حال حاضر، اطراف آن، قبرستان است .
مصالح به کار رفته در این بنا در زیرسازی و دیوارها کلاً آجرهای پخته است که ابعاد آن 5*26*26 سانتی‌متر است و قوس‌ها روی دهانه‌های عریض با ارتفاع کم و خیز زیاد، از نوع قوس‌های جناغی است که حاشیه‌ی آن‌ها قالب‌گیری شده و از داخل به وسیله‌ی کجلی نماسازی شده است.
از سایر تزئینات بنا، چیزی باقی نمانده است و فاقد کتیبه و نوشته می‌باشد.


منبع:
http://abarshahr.blogfa.com
http://www.negahmedia.ir
http://reyvandname.blogfa.com
http://www.rovzane.com/