کاروانسرای دالکی دشتستان

در گذشته جاده قدیمی شیراز- بوشهر از اهمیت ویژه و حیاتی برخوردار بوده است. این جاده از دشت ارژن، کتل پیرزن، کتل ملو، کتل دختر دالکی و برازجان می‌گذشته است، در طول این جاده مهم چند کاروانسرا وجود داشته که عموما مربوط به دوره قاجارند و کاروانسرای منحصر به فرد دالکی یکی از مهمترین آنهاست.
لازم به ذکر است تاریخ کاروانسراهای ایران به دوره هخامنشیان و راه شاهی بر می‌گردد.
فاصله این کاروانسرا تا بوشهر 95 کیلومتر است و تقریباً در میان دو کاروانسرای دیگر یعنی کاروانسرای بزرگ برازجان در دشت و کاروانسرای الحاق پل مشیر در منطقه کوهستانی در فاصله 15 کیلومتری شمال دالکی قرار گرفته است.
طبیعی است که در راههای کوهستانی به دلیل صعوبت راه و وجود مخابرات، فاصله منازل کوتاه‌تر بوده است.
کاروانسرای دالکی (دشتستان)، واقع در شهر دالکی از توابع بخش مرکزی شهرستان دشتستان یکی از آثارهای تاریخی و از نقاط دیدنی استان بوشهر در جنوب ایران ...مشاهده کامل متن است.
آثار زیبایی این کاروانسرا در ۲۳ کیلومتری شمال شهر برازجان و در کنار راه قدیمی شیراز به بوشهر و در وسط «شهر دالکی» بر جای مانده‌است، این بنا ازاواخر دورهٔ قاجاریه وجود دارد و به نام کاروانسرای «دالکی» معروف است.
عمده مصالح تشکیل دهنده آن قلوه سنگ‌های رودخانه‌ای و ملات گچ است. در چهار گوشه بیرونی کاروان سرا برج‌هایی قرار گرفته که به وسیله درگاه کوچکی به فضای داخلی کاروان سرا راه پیدا می‌کردند.
این برج‌های مدور دارای تزیینات گچبری هستند. به منظور دید پاسداران کاروان سرا، روزنه‌هایی در این برج‌ها منظور شده‌است. این بنا که در یک طبقه بوده در چندین مرحله مورد مرمت واقع شده‌است.
لازم به ذکر است که این اثر تاریخی به شماره ۲۰۸۳ در شماره آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است.
ویژگی معماری بنا:
این کاروانسرا یکی از مجموعه یکصد کاروانسرایی است که توسط مشیرالملک والی وقت فارس در جنوب ساخته شده است. معمار این کاروانسرا شخصی به نام محمد رحیم از اهالی شیراز بوده است.
این کاروانسرا از جمله بناهای حیاط دار چهار ایوانی است که فرمهای رایج معماری ویژه کاروانسراهای ایرانی اواخر دوره قاجار نیز رعایت شده و به همین جهت در استان بوشهر منحصر به فرد است.
حیاط مرکزی آن دارای ابعاد 30/37×60/30 متر می‌باشد و بر پیرامون این بنا اتاق‌ها قرار دارند که در بخش پیشین بدون واسطه به داخل حیاط راه می‌یابند و یک اتاقک کوچکتر نیز در پیش خود دارند در بخش خلفی این اتاق ها، تالارهای ستون دار طویلی قرار گرفته که در گوشه‌های کاروانسرا به یکدیگر می‌پیوندند.
این تالار در حقیقت به منظور نگهداری چهار پایان و اصطلاحاً به عنوان اصطبل ساخته شده است.
عمده مصالح این کاروانسرا سنگ رودخانه ای بدون تراش و ملاط گچ است. جرزهای قطور و پوشش‌های سنگی با فرم‌های اتاق‌های 7و5 (جناقی) از یکدیگر ویژگی‌های بخش اصطبل این بناست، اما اتاق‌های اصلی با فرم گهواره ای اجرا شده اند.
آخورها نیز عمدتاً در میانه ستون‌های اصلی تعبیه شده اند. چهار برج تدافعی بر چهار گوشه بیرونی این کاروانسرا وجود دارد که توسط در گاه‌های کوچکی به فضای داخلی بنا راه می‌یابند.
این برج‌های مدور دارای تزئینات گچ بری زیبایی است. برای دید مدافعان تفنگدار، روزنه هایی در این برج‌ها تعبیه شده است.
این کاروانسرا تنها یک ورودی دارد که در میانه ضلع غربی بنا قرار گرفته است. در دو سوی دالان ورودی پله هایی برای صعود به پشت بام پیش بینی شده که دسترسی به آنها نیز تنها از طریق یک درب کوچک که به زحمت اجازه عبور یک نفر را می‌دهد، امکان پذیر می‌باشد.
وجود برج ها، تک بودن ورودی کاروانسرا و کوچک بودن ورودی این پلکان ها، همگی به دلیل ناامنی راه‌ها و به منظور پیش بینی‌های تدافعی بهتر صورت گرفته است. در کنار این پلکانها، اتاق هایی نیز برای کاروان‌ها یا پاسدارن و محافظان پیش بینی شده و بر بالای درب ورودی کلیه اتاق ها، روزنه هایی برای عبور نور و هوا جاسازی شده است.
در نمای اصلی کاروانسرای دالکی، قاعده تقابل و و تقرن که یکی از اصول معماری ایرانی است به خوبی رعایت شده است.
با توجه به کمی نزولات جوی و مشکلات دسترسی به آب شیرین، در این کاروانسرا یک آب زمینی نسبتاً بزرگ پیش بینی شده که آّب باران را از روی پشت بام و صحن کاروانسرا گردآوری نموده و از راه یک مدخل چاه مانند به درون آب انبار هدایت می‌کند.
کار برداشت آب شیرین از آب انبار نیز از طریق همین چاه انجام می‌شده است. این بنا کلاً در یک طبقه ساخته شده و اتاق‌های آن تقریباً فاقد هرگونه تزئینات می‌باشد و تنها تاقچه هایی در آنها پیش بینی شده است.
البته در پوشش بخش ورودی کاروانسرا با ایجاد سطوح مقعر و محدب، در به وجود آوردن نوعی تزئینات چشم انداز، تلاش هایی به عمل آمده است.
کاربری قبلی و فعلی بنا:
این کاروانسرا تا حدود جنگ جهانی دوم، همواره به عنوان یکی از مهمترین منزلگاههای راه حیاتی بوشهر به شیراز محسوب می‌شده و به عنوان یک استراحتگاه امن مورد استفاده کاروانیان بوده است اما با بهبود کیفیت راه بوشهر به شیراز و در خلال جنگ جهانی دوم و با افزایش ایمنی و سرعت عمل و نقل جاده ای این کاروانسرا فلسفه وجودی خود را از دست داده و بالاخره پس از پایان جنگ جهانی دوم به صورت متروکه و بلااستفاده درآمده و به مرور زمان روبه ویرانی نهاده است این بنا جز آثار ملی ثبت شده است.

منابع :
تحقیق و پژوهش فاطمه پولادی
http://boshehrgasht3000.blogfa.com/post-23.aspx
http://fa.wikipedia.org/wiki
http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=514