آرامگاه شیخ امین الدین جبراییل

آرامگاه شیخ امین الدین جبراییل پدر شیخ صفی الدین اردبیلی نیای پادشاهان صفوی در دو کیلومتری شمال اردبیل در روستای شیخ کلخوران در بخش مرکزی شهر اردبیل واقع گردیده است.
شکی نیست که هر یک از شهرهای ایران بر اثر مقتضیات زمان و موقعیت مخصوص به خود، شهرت و اعتبار بدست آوردند، شهر کهنسال ما اردبیل به واسطه این‌که اقامتگاه شیخ صفی و اولاد این مرد بزرگ بوده و هم به علت ظهور سلسله صفویه مشهور شده است.
اردبیل، زمانی طولانی دارالامان بود زیرا بر در آرامگاه شیخ صفی و بقعه شیخ جبرائیل،
بقعه شیخ جبرائیل در عین حال که یک اثر بدیع هنری بسیار نفیس به شمار می‌رود، یک بقعه تاریخی است که نزدیک به سه قرن از عمر ساختمانی آن می‌گذرد.
بقعه شیخ جبرائیل – مقبره شیخ امین الدین جبرائیل پدر شیخ صفی الدین، در قریه کلخوران که در سه کیلومتری شمال اردبیل واقع شده متعلق به نیمه اول سده دهم هجری بوده است.
بنای مقبره که در وسط محوطه وسیع و با صفایی که مشهور به باغ شیخ است واقع شده و تقریباً از لحاظ هندسی دارای شکل چهار ضلعی است که طول آن 19 متر و عرض آن 20 \ 13 متر و از قسمتهای حیاط بقعه، ایوان جلو بنا، رواق، بنای اصلی بقعه، حجرات و غرفه‌ها تشکیل یافته است.
حیاط بقعه حیاطی است چهار ضلعی، بشکل مستطیل که دارای دو در(ورودی و خروجی) بوده و در وسط آن بقعه شیخ جبرائیل قرار دارد که دارای خیابان‌هایی سنگفرش شده است به موازی دیوارها و برای عبور و مرور کشیده شده است و دارای باغچه‌های متعددیست که درختان میوه، فراوان دارد.
سابقاً درهای حیاط دارای سردرهای کاشی کاری شده بود، ولی بر اثر مرور زمان و ریزش برف و باران از بین رفته و فعلاً قسمتی جزیی از کاشیکاری‌های نفیس این سر‌درها که به صورت طاق‌ها و مقرنس‌های گچی دیده می‌شود باقیمانده‌اند.
در انتهای محوطه باغ شیخ، یعنی در محل در خروجی، حجرات و ساختمانی آجری طاق بندی شده وجود دارند. هر یک از این ساختمان‌ها دو طبقه بوده و دارای اطاق‌های نسبتاً کوچک با پلکان‌ها مارپیچی که اصول ساختمانی قدیم است به طبقه اول مربوط می‌شوند این قسمت گویا برای نشیمن خادمین بقعه‌ی شیخ جبرائیل ساخته شده بود و اکنون در اختیار اداره فرهنگ شهرستان اردبیل قرار گرفته که از آن برای دبستان پسرانه دانش استفاده می‌شود.

در محوطه باغ شیخ، که قسمتی از آن سابقاً قبرستان بوده غیر از مقبره شیخ سه مقبره‌ی مهم وجود دارد در سمت شمال بقعه شیخ جبرائیل، مقبره‌ی کوچکی است که روی سنگ قبر آن عبارت هذا مرقد سید عوض الخواص بن سید فیروز شاه زرین تاج نوشته شده است.
طرف شمال غربی بقعه نیز مقبره کوچکی است با گنبد آجری، که روی سنگ قبر آن هذا مرقد سید اعرابی نوشته شده است. جنوب بقعه، مقبره‌ی دیگریست منسوب به سید حمزه، جد دودمان صفوی، فرزند امام موسی کاظم علیه‌السلام ایوان جلو بنا ایوان به عرض 5/3 متر و طول 5/4 متر در سمت شمال بنا واقع شده و به اندازه 70 سانتی متر(سه پله سنگی) از کف حیاط شیخ بلندتر است و در دو طرف در ورودی مشرف به رواق دو طاق نما از کاشی‌های معرق سالم باقی مانده است و قسمت‌های پایین دیوارهای آنها دارای کاشی‌کاری نفیسی است که وسط آنها گلدان‌هایی با گل‌های کاشی‌کاری شده خودنمایی می‌کند و دارای در نقره‌ای گرانبهایی بوده که متأسفانه باقی نمانده و اکنون به جای آن در چوبی ساده‌ای کار گذاشته‌اند.
رواق به طول 85/6 متر و عرض 15/4 متر و دارای گچبری‌های کنده کاری شده است، بنا به اظهار باستان شناسان، در نوع خود بی شک منحصر بفرد بوده است، این رواق دارای در چوبی است که از چوب گردو ساخته شده و کنده کاری شده و به داخل بقعه اصلی باز می‌شود، در این قسمت اخیراً در روزهای پنج شنبه مجالس وعظ از طرف ساکنین قریه کلخوران برگزار می‌شود.
ناگفته نماند در اینجا دو غرفه کوچک در طرفین در ورود به بقعه قرار گرفته و پایین دیواره‌های این قسمت کاشی کاری منظم و نفیسی دارد که اخیراً از طرف اداره باستان شناسی به وسیله کارگران کاشی کار اصفهانی مرمت گردیده است.
حجرات در هر گوشه بنای اصلی بقعه، حجراتی مخصوص سکونت کسانی که به زیارت مرقد شیخ از اکثر نقاط مختلف ایران، برای زیارت می‌آمدند بنا شده بود و یکی از این حجرات دارای ساختمانی بسیار مهم است که در سقف آن از نوع گچبری‌های کنده کاری شده دیده می‌شود.
نقوش آن قرمز متمایل به قهوه‌ای است و کف آن تقریباً مربع شکل بوده و دارای دیواره‌هایی است که به طرز زیبایی کاشی کاری گردیده و در اطراف این قسمت‌ها، اشعاری به خط نستعلیق نوشته شده که بعضی از آنها خواناست.
شرح داخل بقعه صندوق چوبی ساده‌ای در وسط بقعه قرار دارد و پوشش داخلی گنبد، دارای مقرنس‌های کم نظیری از شاهکارهای صنعت معماری دوره صفویه است که متأسفانه قسمتی از پوشش خارجی گنبد بر اثر نفوذ آب باران و رطوبت فرو ریخته و قابل تعمیر نیست.
در سقف آن در کناره نقش و نگار کاشی کاری شده وسط، عبارت زیر به چشم می‌خورد، خادم آستانه سید جبرائیل، آقای میر حیدر. در کتاب هیئت علمی در ایران(ژ مورگان) نوشته شده، سابقاً گنبد دارای کاشی فیروزه و رنگ طلایی و خطوط کوفی و گچبری‌های عالی و مقرنس‌های نفیسی بوده که به مرور زمان از بین رفته و آب باران آب طلای این گنبد را شسته و برداشته است.

منبت کاری مدخل بین رواق و بقعه از نظر صنعت حایز اهمیت وافری است، روی آن در یکی از کتیبه‌ها اشعاری دایر بر مدح شیخ به خط نستعلیق زیبایی منبت کاری شده که متأسفانه قسمتی از آن از بین رفته است.
تاریخ ساخت بقعه شیخ جبرائیل طبق کتیبه مختصری که در زیر یکی از مقرنس‌های گوشه شمال غربی زیر گنبد دیده می‌شود در سال 1011 بوده. نوشته کتیبه عبارت است از: «عمل کمترین بندگان شاه طاهر بن سلطان محمد نقاش 1011».
از کتیبه فوق چنین بر می‌آید این بنا در زمان شاه عباس اول تعمیر و مرمت شده است. در سال 1334 هجری زیر نظر و توسط مشهد محمد آقا عتیقه چی تبریزی الاصل اردبیلی المسکن، قسمتی از نقاشی‌ها و گچبری‌های داخلی به طرز تقریباً شبیه به کارهای اصلی تجدید و مرمت گردیده است.
قسمت‌های دیگر داخلی بقعه اصلی تقریباً تا 15 متر نیز کاشی کاری شده، باید گفت که تمام بقعه شیخ جبرائیل از نظر اینکه دارای دیوارهای دو جداره کلفت و توخالیست از شاهکارهای معماری و بنایی قرون گذشته بوده و از این لحاظ نیز اهمیت زیاد دارد.
مقایسه بقعه شیخ جبرائیل با بقعه شیخ صفی علت اینکه بقعه شیخ جبرائیل، نسبت به بقعه شیخ صفی دارای خرابی‌های بیشتری است، این است که قدمت این بقعه نسبت به بقعه شیخ صفی بیشتر بوده و قبل از مرگ شیخ صفی الدین، اولاد شیخ صفی فقط برای تزیین و تعمیر بنای بقعه شیخ صفی همت گماشته اند و مخصوصاً شاه عباس که نوه شیخ صفی بوده با علاقه فراوانی که به جد خویش و بقعه آن داشته در مرمت و زیبایی بقعه شیخ صفی بسیار کوشیده است.
دیگر اینکه بقعه شیخ جبرائیل تقریباً در خارج شهر ساخته شده است، مهمتر از همه اینکه در بقعه شیخ صفی شخصیت‌های ممتاز سلسله صفویه مدفونند.

راه زیر زمینی در بین اکثر مردم شهر ما چنین شایع است که در قدیم الایام بین دو بقعه (شیخ جبرائیل و شیخ صفی) راه زیر‌زمینی موجود بوده است، ولی بر اثر مرور زمان این راه از بین رفته و فروریخته است.
اهمیت تاریخی این بقعه شیخ جبرائیل در سنه 1011 هجری ساخته شده و مسلم است بنایی که این دارای اندازه سابقه تاریخی کهن باشد اهمیت زیادی خواهد داشت و غیر از آن قبر یک شخصیت بزرگ اسلامی نظیر سید حمزه(پسر امام موسی الکاظم علیه السلام) در آن واقع است که بر اهمیت این بقعه می‌افزاید.
بقعه شیخ صفی، مکان و زیارتگاه دراویش و صوفیان است، در صورتیکه بقعه شیخ جبرائیل دارای اهمیت مذهبی اسلامی است و همه ساله عده زیادی از مسلمانان به زیارت این بقعه می‌شتابند آخرین دیدار شاه عباس از بقعه شیخ جبرائیل شاه عباس آرامگاه جد بزرگ خویش شیخ صفی الدین را مانند مکان بسیار مقدسی محترم می‌داشت و در سفرهایی که به اردبیل می‌کرد به زیارت جد بزرگ خویش می‌آمد.
در این سفرها اکثراً به زیارت قبر شیخ جبرائیل نیز نائل می‌شد. آخرین باری که قبر شیخ جبرائیل را زیارت نمود اواخر ماه شعبان سنه 1013 هجری بود که به اردبیل مسافرت نموده بود.

تهیه و تنظیم: سمیه درازی، خبرنگار ایسنای اردبیل