آدرس : یزد - 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد - منطقه صفائیه - کوه دخمه
دخمه مکانی است که زرتشتیان، مردگان را بر طبق آداب دینی در آن می‌نهادند اما از وقتی که به دفن کردن در گورستان پرداخته اند، استفاده از دخمه متروک شده است.
بیشترین این دخمه‌ها در یزد قرار دارد چون در این شهر زرتشتیان زیادی زندگی می‌کردند. دخمه قدیمی یزد حدود سی سال است که دیگر مورد استفاده نیست، سرپرستی این دخمه‌ها را انجمن زرتشتیان بر عهده دارد.
تا همین چند دهه پیش، زرتشتیان اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب خود و با انجام مراسمی ویژه در آن می‌گذاشتند. وسط دخمه چاهی است که به «استودان» معروف است و استخوان‌های به‌جامانده از اجساد را داخل آن می‌ریختند.
در واقع این دخمه‌ها مثل گورستانی بودند که بارها از آن استفاده می‌شد.
در 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد و در حوالی منطقه صفائیه، بر بلندای کوهی رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه، دو عمارت سنگی مدور برج مانند با فضای میان تهی قرار دارد که به دخمه یا دادگاه زرتشتیان مشهور است.
یکی قدیمی‌تر به نام مانکجی هاتریا (زرتشتی هندی‌الاصل) و دیگری که جدیدتر می‌باشد به نام گلستان معروف است که مربوط به دوره قاجاریه می‌باشد. دخمه گلستان 25 متر قطر دارد و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه 6 متر است.
دخمه مانکجی نیز 15متر قطر دارد.
زرشتیان اموات خود را طی انجام مراسم ویژه در آن می‌نهادند تا طعمه کرکس‌های کوه‌های اطراف شوند.
سطح داخلی برج خاموشان به صورت پهنه مسطح و گردی است که تمام آن با تخته سنگ‌های بزرگ پوشیده شده و از سه بخش زنانه، مردانه و بچگانه تشکیل شده است. مردها در بخش انتهای دخمه و نوار دایره ای که به دیوار اطراف دخمه چسبیده دفن می‌کردند و بخش میانی به زن‌ها تعلق داشت.
یک نوار دایره ای دیگر هم بعد از نوار زنانه وجود دارد که جایگاه کودکان بوده است. وسط فضای میان تهی دخمه چاهی وجود دارد که به "استودان" معروف است و استخوان‌های به جای مانده از اجساد را داخل آن می‌ریختند.
پس از مدتی و طی مراسمی خاص، محوطه داخل دخمه جارو و ضد عفونی می‌شد و بار دیگر دخمه مذکور مورد استفاده قرار می‌گرفت. در حقیقت محوطه داخلی دخمه‌ها مانند گورستانی بود که چندین بار از آن استفاده می‌شد.
بعد از این که "مانکجی لیمجی هاتریا" معروف به "مانکجی صاحب" به عنوان نماینده «انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان در ایران» در حدود 140 سال قبل و از طرف پارسیان بمبئی برای بهبود وضع اجتماعی و دینی زرتشتیان به ایران آمد، بعضی از دخمه‌ها تعمیر و نوسازی و دخمه‌های جدیدتری هم ساخته شدند که مدتی مورد استفاده قرار داشتند.
بعدها دخمه تبدیل به آرامگاه گردید و به کلی فراموش شد.
در دامنه ضلع شمالی کوه دخمه هم چند عمارت خشت و گلی، آجری، سنگی و یا ترکیبی از این‌ها خواهید دید که به دوران صفویه تعلق دارند و از سازه‌های رفاهی این دوران هستند که به نام خیله شهرت دارند.
منابع :tebyan.net - club.golestan.com
