از مساجد مهم تاریخی دوران سلجوقی و همچنین از مساجد بزرگ ونامور
ایران است که با توجه به تاریخ ساخت آن شاید بتوان گفت معماری ایرانی - اسلامی این مسجد الگویی بوده‌است برای ساخت مسجدهای بزرگ دیگر بویژه مناطقی که در قلمرو حکومت سلجوقیان بودند.
مسجد جامع گلپایگان در شهر
گلپایگان و خیابان مسجد واقع شده است.
مسجد جامع گلپایگان در سال ۵۰۸ هجری قمری، در دوران حکومت ابوشجاع محمدبن ملکشاه سلجوقی بنا شده‌است. پیش از آن به استناد نام ابوشجاع که در کتیبه دور گنبد است، زمان ساخت مسجد
گلپایگان را بین سال‌های ۴۹۸ تا ۵۱۲ هجری قمری، یعنی دوران حکومت وی، می‌دانستند تا این که باستان شناسان با خواندن کتیبه‌های محراب دریافتند که بخشی از کتیبه‌ها در زیر کف شبستان مسجد است و به احتمال قوی تاریخ بنا هم روی آن نوشته شده‌است.
چنین بود که تاریخ دقیق ساخت مسجد روشن شد.
مسجد جامع گلپایگان به دستور ابونصر ابراهیم
بن محمد
بن ابراهیم بابا عبدالملک ساخته شده و نام این شخص در ۲ جای مسجد، یکی در کتیبه دور
...مشاهده کامل متن گنبد و دیگری در حاشیه محراب درج شده‌است.
این مسجد را یک معمار قزوینی به نام ابوعمر بن محمد القزوینی (معروف به بواسار کسرار) ساخته و نام او نیز در بالای محراب در زیر کتیبه دور گنبد، در ۲ سطح نقش بسته‌است.
مسجد جامع گلپایگان دارای صحن و شبستان وسیع و گنبد بزرگ آجری می‌باشد و متعلق به زمان محمد بن ملکشاه سلجوقی می‌باشد.
ازخصوصیات مسجد و گنبد آن دارا بودن کتیبه‌های آجری متعدد و تزئینات فراوان دوره سلجوقی است.
در متن کوفی گنبد، نام محمد بن ملک شاه خوانده می‌شود و اطراف محراب بزرگ زیر گنبد در متن کتیبه‌ای نام بانی آن بنای عظیم را، ابونصربن محمد بن ابراهیم آورده‌اند.
همچنین بر بدنه‌های مختلف شبستان نام بزرگان دین و جملات مذهبی را به خط کوفی آجری نوشته‌اند. در زیر گنبد مسجد جامع گلپایگان، آیه ۱۸ سوره توبه نقش بسته و در دنباله آن به «ابوشجاع محمد بن ملک شاه قسیم» (امیرالمومنین) اشاره شده است.
در کتیبه مزبور نام «محمد بن ابراهیم بنا» هم آمده که در معماری مسجد دست داشته است. ساختمان گنبد عهد سلجوقی متعلق به اوایل قرن ششم هجری قمری است. صحن مسجد جامع گلپایگان بدون احتساب هشتی‌ها، حجره‌ها و رواق‌ها حدود ۱۶۰۰ متر مربع مساحت دارد و ارتفاع گنبد مسجد ۲۲ متر و ابعاد گنبد از داخل ۱۲ در ۱۲ متر است.
یک حوض آب بزرگ و کم عمق نیز در وسط صحن مسجد قرار دارد که علاوه بر مکانی برای وضو گرفتن نمازگزاران بر زیبایی این مسجد افزوده‌است.
دور و بر محراب تاریخی مسجد جامع گلپایگان آیات ۲۸۵ و ۲۸۶ سوره بقره و اوائل سوره مومنون نقش بسته است. در حاشیه بالای محراب آیه ای از سوره شورا دیده می‌شود و در گوشه‌های بالای گنبد در ستایش خلفای راشدین ابیاتی حک شده است.
(البته بعدها عده ای خواسته‌اند در اصل کتیبه دست ببرند و چون نتوانستند جملات توهین آمیزی را در رد و لعن ابابکر و عمر و عثمان و...در کنار رساله کتیبه که در عصر ناصری تنظیم و تدوین شده افزودند.)
باستان شناسان با خواندن کتیبه‌های محراب دریافتند که بخشی از کتیبه‌ها در زیر کف شبستان مسجد است. با مطالعه دقیق کتیبه ها، تاریخ دقیق ساخت مسجد روشن شد.
شکارچیان گنج از جمله Lorenz korn و تیم همراهش (که به گلپایگان نیز آمده‌اند)، با شگفتی از کتیبه‌های مسجد جامع گلپایگان یاد کرده‌اند.
(منبع: مقاله Schatzsuche unter der Moschee شکار گنج در مسجد)
مسجد جامع گلپایگان در تاریخ نهم مرداد سال ۱۳۱۲، به شماره ۱۹۱ در فهرست آثار ملی (ایران) ثبت شده‌است.
منابع :
http://www.isfahancht.ir/Fa.aspx?p=5&aiuid=de6d62be-412e-4c30-a453-55ea3c014c9a
http://fa.wikipedia.org/
http://www.pgproduct.com/index.aspx?siteid=1&pageid=416
عبدالله قوچانی، بررسی کتیبه‌های مسجد جامع گلپایگان، ناشر: سازمان میراث فرهنگی کشور
بهناز رضایی، کتیبه مسجد جامع گلپایگان
آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی
گلپایگان در گذر زمان، اکبر افاضلی
http://akhale3.blogfa.com/post-6.aspx
