مسجد عتیق تربت جام

مسجد عتیق تربت جام از مساجد قدیمی تربت جام در استان خراسان رضوی می‌باشد
بانی این بنا را رضی الدین احمد متولی جامی نوشته‌اند و تاریخ ساخت آن را ۷۲۰ هـجری قمری دانسته‌اند.
مسلمانان اهل سنت ازنمازگزاران این مسجد اند و این مسجد محل برگزاری نماز جمعه اهل سنت تربت جام است.
این بنا، مسجدی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که رواق‌های محوری آن، عریض‌تر از رواق‌های کناری است.
گنبدی بر روی چهار تویزه در مرکز بنا زده شده بوده که بعداً ویران شده‌است. ابعاد کل بنا ۵۰/۲۵ * ۱۹ متر است.
نقش اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنا،گچ‌بری‌ها، ازنظر سبک، متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی، مشابه آن را می‌توان در بسطام (۶۹۲ هـ.ق.)، سلطانیه (۶۸۴ هـ.ق.) و اشترجان (۶۸۷.هـ.ق.) یافت
ارتفاع ایوان مسجدحدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی کاربندی شده‌است و در طرفین ایوان، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته‌اند که از داخل ایوان، ...مشاهده کامل متن دو درگاه به آن‌ها راه دارد.
در بالای ایوان دو گلدسته کوتاه شش ضلعی قرار دارد که ساخت آن‌ها را به «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده‌است، نسبت می‌دهند.
از کاشی کاری و گچ بری در تزیین ایوان استفاده شده‌است. در این ایوان، دو نوع کاشی کاری متعلق به دو دوره مختلف به کار رفته است,کاشی‌های فیروزه‌ای شش گوش که با نقوش گل و برگ و ستاره ۶ پر به رنگ‌های سیاه، لاجوردی و فیروزه‌ای بر زمینه سفید تزیین شده‌اند و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شده‌انددو چهار گوشه کاشی‌های شش گوش بزرگ را پر کرده‌اند.
نوع دوم کاشی کاری معرق دوره صفوی (۱۰۲۲ هـ.ق.) است که تمام نمای ایوان، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را بانقش‌های هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه‌های ثلث با رنگ‌های سفید، سیاه، آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی،سبز روشن، قهوه‌ای روشن و قهوه‌ای سیر و زرد می‌پوشانده‌اند.
از گچ‌بری‌هایی هم در چند جای ایوان استفاده شده‌است که همه متعلق به یک دوره نیستند. بانی این بنا، «شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد بن جامی» بوده‌است که قبل از اتمام آن، در گذشته‌است و کار او توسط پسرش «غیاث الدین بن مطهر» به اتمام رسیده‌است؛ هر چند به نظر می‌رسد نقشه اولیه بنا هیچ گاه کامل نشده‌است.
درباره تاریخ بنا می‌توان گفت که بنای ایوان در ۷۲۰هـ.ق. پایان گرفته‌است، و در زمان معزالدین تغییراتی در آن به وجود آمده و کاشی کاری معرق فعلی بنا در سال ۱۰۲۲ هـ.ق.، در دوره شاه عباس صفوی، صورت پذیرفته‌است.
ضلع جنوبی شرقی گنبد خانه به فضائی منتهی می‌شود که در مجموعه مزار جام به « مسجد عتیق » موسوم است . ظاهرا این بنا در گذشته مسجد جامع بوده است . به طور کلی فضای معماری مسجد عتیق با ابعاد تقریبی ۴۸۴ متر مربع شامل شبستان با جرزهای آجری است .
طاقهای دو طبقه ای در امتداد هر دو رواق قرار دارد که معماری آن را به مسجد جامع نزدیک می‌کند . فضای داخلی این بنا شامل پنج رواق بوده و رواق‌های محوری آن در مقایسه با فضاهای مشابه عرض بیشتری دارند.
فضاهای ارتباطی دو طبقه در سمت جنوب و شرق دیده می‌شود و زیر طاق‌ها ،‌لچکی‌ها ،‌نیم ستون‌های گوشه و عناصر دیگر با تزئینات گچبری برجسته بسیار عالی پوشیده شده است و حتی اثر رنگ زرد و آبی بر آنها مشاهده می‌شود .
سطوح داخلی طاق‌های ضلع جنوبی پوشش گچی دارند و با وجود طرح‌های آجر کاری در این نقطه بی شباهت به غرفه‌های مقبره الجایتو در سلطانیه نیست .
با توجه به اشاره ای که « دونالد . ن . ویلبر » به وجود تویزه‌ها بر روی ستون‌های غربی دارد ،ظاهرا در مرکز بنا گنبدی بر پا بوده است . بنا بر این شواهد معماری بر جای مانده نشان می‌دهد ،گنبد مسجد عتیق بر روی چهار تویزه قرار داشته است.
وجودکتیبة گچ بری شده بخش فوقانی که از دیوار ضلع شمالی آغاز شده و به دیوار جنوبی منتهی می‌گردد نشان می‌دهد که این مسجد درگاه یا مدخل دیگری به ضلع غربی نداشته است .
آثار و شواهد باقی مانده از قوس‌های واقع در دیوارهای بخش شرقی میان بنا مؤید دو دهانه دیگر در این سمت استو مجموع آن قسمت‌های شرقی و غربی را در زیر گنبد متقارن می‌ساخته است.
عبور دو رواق عمود بر هم از مکانی که محل استقرار گنبد بوده ،‌شبستان‌های دو اشکوبه « دو طبقه » را قطع می‌کرده است . یکی از این رواق‌ها در امتداد قبله و دیگری عمود بر آن بوده است .
مسجد عتیق بنایی تشکیل شده از فضائی مربع مستطیل است که در امتداد محراب توسط رواقی شرقی و غربی به دو بخش تقسیم می‌شود و از نقطه میانی این رواق ،‌رواقی دیگر در ضلع شمالی – جنوبی با همان ارتفاع عبور کرده و گنبدی در برخورد این دو رواق استوار بوده است.
طاق‌های دو اشکوبه رواقها فضاهای خالی چهار طرف مسجد را دور می‌زده است . در میان جرزهای طبقه دوم ضلع غربی ،‌دهانه‌های پوشش داری ایجاد شده که عبور در فضاهای گوشوار « فضای ارتباطی طبقة دوم » را ممکن می‌کند .
رواق محراب توسط طاق‌های بسیار زیبا از نوع « خوانچه پوش » مسقف شده است . این طاق‌ها گنبدی کوچک داشتند که روی دو طاق آهنگ کوتاه قرار داشت . مشابه این طاقها در فضاهای گوشوار یا غلام گردش‌های گنبد سلطانیه هم دیده می‌شود.
با قضاوت بر روی شواهد معماری می‌توان اظهار نمود تنها دو دهانه غربی گنبد « دهانه‌های مقابل محراب» با تزئینات گچبری پوشش یافته است ، به طوری که تزئینات گچبری مطبق اسلیمی لنگه طاق‌های رواق را مزین می‌نمود .
پشت طاقهای دور قوسهای بالا و پائین با نوار کتیبه آراسته شده ، بدنه و زیر لنگه‌ها با طرح‌های آجری رنگ آمیزی و روی اندود گچ نقش بندی شده اند . گوشه ستونها دارای ستونچه‌ها و ستون نمایی‌های با طرح مارپیچی بوده و در محدوده لنگه طاق‌ها با نوعی گچبری دیده می‌شود .
بر روی یکی از پشت طاق‌های زیر گنبد نیز قطعاتی از کاشی سفید و آبی قابل ملاحظه است.
در مجموع به نظر می‌رسد گچبری‌ها ، نقش اندازی‌ها و تمامی این تزئینات پیرامون محوطة محراب متمرکز بوده است . کتیبة فضای داخلی بنا روی زمینة گل و برگ بسیار زیبا تزیین و به شش آیه اول سوه چهل و هشتم قرآن کریم « الفتح » به جز ۴۵ کلمة میانی آن است .
« بسم الله الرحمن الرحیم ، انا فتحنا لک مبینا ، لیغفر لک الله ما تقدم من نبک.. و سائت مصیر» بر حاشیه فوقانی آن نیز بخشی از آیات دیگری از سوره قرآن کریم « عم یتسائلون » به خط کوقی تزئینی کتیبه شده است .
این آیات قرآن به خوبی فاصله ای را که یک دهانة اضافه در جبهه دیگر داشته پر می‌نموده است . مضمون این آیات دربارة پیروزی آشکار مومنان و آرامشی است که خداوند بر دل ایمان آورندگان غالب می‌کند و همین طور وعده خداوند به مومنان به بهشت و جهنم برای مردان و زنان منافق و مشرک .
این کتیبه اهمیت این مسجد یا مسجد جامع در طول قرون و اعصار را نشان می‌دهد. ورودی مسجد عتیق در صحن مسجد جامع نو قرار دارد ،‌سمت ایوانی که سر در بر آن ضلع واقع می‌باشد آراسته به قابهای عمود بر هم و قابل پیشانی است و صرفاَ برای زینت بخشیدن به ورودی ایجاد شده است .
همچنین پوشش این ایوان آراسته به رسمی بندی ظریف و هنرمندانه است . پیرامون تاریخ بنای مسجد عتیق عقاید گوناگونی از سوی پژوهشگران و محققان ارائه شده است از جمله عبدالمجید مولوی در کتاب خود می‌نویسد:
« در زاویه شمالی شرقی مسجد جامع آثار و باقیماندة یک بنای بسیار قدیمی و کهنسال از گزند حوادث زمان بجا و باقی مانده است و اگر قبول کنیم که سلطان سلجوقی در نزدیکی مزار شیخ احمد ژنده پیل ساخته بود ،‌به احتمال قوی باقیمانده بنای مذکور قسمتی از مسجد سلطان سنجر است و خط و گچبری آن از حیث اسلوب و سبک بنا این نظر را تایید می‌کند.»
بنای مسجد عتیق تا عهد میرزا شاهرخ بن امیر تیمور گورکان پا برجا بوده است و چون « مسجد جامع نو » از ابنیه عهد میرزا شاهرخ است و در واقع بنای مسجد جامع بخشی از بنای مسجد سلطان سنجر را که در زاویه مسجد جامع واقع می‌شده تخریب نموده اند و بقیه مسجد را که در حال حاضر مسقف نیست تغییری از معماری در آن انجام نشده است.
برخی نیز این بنا را به « شیخ الاسلام خواجه رضی الدین احمد » از فرزندان نامبردار شیخ جام نسبت می‌دهند که املاک زیادی بر آن وقف کرد.
منبع:
http://fa.wikipedia.org/
http://vista.ir/
http://www.kh-tdc.com/portal/fa/1387-04-29-05-01-58/1387-04-29-05-35-34/1387-06-16-07-06-37/1387-06-17-06-52-30/391-masged-atigh.html
http://www.rozanejam.com/gallery/725.html
http://razavi-chto.ir/?portal=MainPortal&modules=pages&ref=73
http://bornanews.ir/Pages/News-29833.aspx