کوه تفتان

تفتان یک کوه آتشفشانی نیمه خاموش فرسایش شده در منطقه جنوب شرقی ایران (سیستان و بلوچستان) می‌باشد. ارتفاع این قله از سطح آب‌های آزاد در حدود چهار هزار متر می‌باشد و بلندترین قله در منطقه جنوب شرقی ایران است.
نزدیکترین شهر به تفتان خاش نام دارد.
تفتان در زبان پارسی به معنای مکان حرارت می‌باشد.این آتشفشان غیر فعال می‌باشد اما گازهای سولفور در دهانه آن منتشر می‌شوند. کوهنوردان عموما از یال غربی صعود می‌کنند که پناهگاه مجهزی ساخته شده است.
به دلیل وزش بادهای سنگین و سرد در فصل زمستان عموماً صعود به این قله بسیار دشوار است.
این کوه در چهل و دو کیلومتری شمال شهر خاش بین شهر میر جاوه و شهرستان خاش واقع شده است .ارتفاع آن ازسطح متوسط آب‌های خلیج فارس 3941متر ونسبت به دشت‌های اطراف حدود دو هزار متراست.
برخی بر این باورند که نام کوه تفتان از واژه‌ی تفت به معنی گرم وسوزان امده است . واین تسمیه به علت خروج آتشفشانی مرکب از بخار اب وگاز گوگرد از دهانه ان است .
کوه ...مشاهده کامل متن تفتان در اصطلاح محلی به چهل تن معروف است .
به طوری که شایع است چهل تن از راشد ین مذهبی در این کوه ناپدید شده اند از این روکوه چهل تن نامیده می‌شود و شاخک شمال آن نیز به همین سبب به اسم کوه زیارت معروف شده است ودرگذشته محل زیارت اهالی این نواحی بوده است.
کوه تفتان دارای 4قله بانام‌ها ی به شرح زیر است :
-قله‌ی شما لی که مرتع‌تر می‌باشد وبه نام"کوه زیارت" معروف است .
-قله‌ی جنوبی که کوتاه تروآتشفشانی است " مادرکوه" نامیده می‌شود .
-قله‌ی شمالی شرقی که" صبح کوه" نام دارد .
-قله ای که در مغرب مادرکوه قرار گرفته نرکوه نامیده می‌شود.
به طور کلی در نواحی کوهستانی همانند دامنه‌های کوه تفتان شامل" چون آباد" ، "چانلی"،"امیرآبادکهنک"،" سرکم"،" کوشه"،" ترشاب وبالاخره قسمت‌های خاوری آن که به نواحی "سنگان" و"سرشک" محدود است ،میزان حرارت از حد معمول تجاوز نمی‌کند و نواحی یاد شده در فصل تابستان حکم ییلاق رادارند چنان که در پیش گفتیم "سر پرسی سایکس" که دراواخرسال1893میلادی به قله‌ی تفتان صعود نموده است می‌گوید: (( چشم اندازهای این حدودبهترین مناظر زیبای ایران است.))
درقلل کوه تفتان سه دریاچه وجود دارد که به دریا سرمعروف اند دو دریاچه در قسمت شمال واقع اند که عمق آن‌ها کم واغلب دارای آب گوارا می‌باشند ودیگری که نسبتابزرگ تراست (350x250 متر)دارای آب شوردایمی است.
در اطراف کوه تفتان دره‌های زیادی واقع شده است که آب‌های قسمت شمال وشرق آن به صورت رودخانه " لادیز" و" گزد" به رود میر جاوه که امتداد رود" تالاب" یا "تلخ آب" است می‌ریزد و آب دره‌های جنوبی کوه تفتان داخل دره‌ی خاش می‌گردد و به سبب ارتفاع بسیار و دره‌های پرآبی که این کوه در آن منطقه‌ی گرم و سوزان دارد در فصل تابستان ییلاق مردم طایفه "ریگی" ودیگر عشایر بلوچ ساکن پیرامون شهرستان خاش است.
دردامنه‌های کوه تفتان شرایط طبیعی برای نشو ونمای اشجار وگیاهان جنگی بسیار مصاعد و درختانی بوجود آمده که گر چه به انبوهی و شکوه جنگل‌های مازندران نمی‌رسند اما دارای اشجار مفیدی است که میوه‌ی ان‌ها مورد استفاده‌ی اهالی است .
پوشش گیاهی
بنه یا پسته‌ی کوهی ، بادام کوهی ، ارژن، سیاه چوب، گز، تاگزوغیره را می‌توان نام برد.
ارتفاع این کوه از سطح دریا 3940 متر و نسبت به زمین‌های اطراف 2000 متر است.ساختار اصلی کوه شامل د قله مجزا است که بخش زین مانند و باریک به هم وصل می‌شوند.
قله جنوب شرقی تا اندازه ای شکل مخروطی خود را حفظ کرده و بوسیله جریان گدازه آندزیتی ضخیم و جوانتر پوشیده شده است. لایه‌های خاکستری در این آتشفشان کم است و حد گسترش لاپیلی‌ها و آلگومرا هم زیاد نیست.
دهانه آتشفشان تفتان
دهانه‌ای با شیب تند در دامنه جنوبی قله این آتشفشان وجود دارد که قسمتی از آن بوسیله انفجار شدید و فرسایش بعدی خراب شده است.
از دیوارهایی که شیب تند دارند فومرولهای زرد و سفید رنگ صوت‌زنان بالا می‌آیند که همراه با فومرولهای متعددی که از بلندترین قله کوه بیرون می‌آیند ابر سفید و مشخصی را تشکیل می‌دهند که از فاصله 100کیلومتری قابل روئیت است و منظره یک آتشفشان فعال را بخوبی نشان می‌دهند.
گدازه‌های تفتان مساحتی معادل 1300 کیلومتر مربع را زیر پوشش دارند.
فعالیت آتشفشان تفتان
نخستین تکاپوی آتشفشانی ، در بیست کیلومتری شمال باختری قله فعلی بوده و سپس مراکز دیگری در خاور این نقطه فعال شده‌اند.
فعالیت این مراکز به صورت فورانهای انفجاری بوده و حاصل آن برشهای داسیتی و آگلومرایی است.
آخرین تکاپوی انفجاری تفتان دو فاز انفجاری است که حاصل آن ایگنمبریت دامنه جنوبی (شمال ترشاب) و توفهای گسترده در دشتهای اطراف آتشفشان است.
اولین فعالیتی که شکل امروزی مخروط شمال غربی آن را درست کرده است، باید سنی قبل از پلسیتوسن داشته باشد. فعالیتهای گدازه‌ای تفتان ، در کواترنری صورت گرفته که شامل گدازه‌های آندزیتی است که بر روی توفهای قبلی ریخته‌اند.
ویژگیهای ساختمانی تفتان
تفتان یک آتشفشان چینه‌ای است که از پائین به بالا شامل سنگهای آذر آواری و گدازه‌های داسیتی در زیر ، توف و ایگنمبریت در وسط و گدازه‌های اندزیتی در بالاست که در بین آنها آذر آواریها و گدازه‌های داسیتی از همه بیشتر است.
در قاعده آتشفشان تفتان چین‌هایی با شیب تند وجود دارد که بیشتر از رسوبات فلینشن گسل خورده ائوسن و بالا آمدگیهای محلی کرتاسه فوقانی (به صورت مجموعه افیولیتی تظاهر می‌کند و تحت عنوان کالرد میلانژ خوانده می‌شود) تشکیل شده است.
به نظر می‌رسد که آتشفشان تفتان پیچیدگی تاریخی بیشتری نسبت به دماوند دارد.
سنگ شناسی تفتان
جریانهای جدید و قدیم گدازه آتشفشان تفتان تقریبا یکنواخت و بیشتر شامل آندزیت است ولی این آندزیتها بیشتر از نوع آندزیت هورنبلنددار ، آندزیت هیپرستن‌دار ، داسیت و به مقدار کمتر دولریت هورنبلنددار بوده است.
ویژگیهای ژئوشیمیایی سنگهای آتشفشان تفتان
مطالعه شیمیایی سنگ و سنگ‌زایی سنگهای آتشفشان تفتان نشان می‌دهد که تفتان ، آتشفشانی کلسیمی-قلیایی یعنی از نوع کالکوآلکالن است که ماگمای آن در نتیجه نیروهای فشاری و فاز کوهزایی نئوژن حاصل شده است.
گفتنی است که تفتان یکی از مراکز آتشفشانی کمان ماگمایی حاصل از فرورانش پوسته اقیانوسی عمان به زیر منشور بر افزاینده قاره‌ای مکران است.
دو مرکز آتشفشانی دیگر این کمان ماگمایی عبارتند از : قله بزمان در شمال جازموریان و کوه سلطان در پاکستان
مسیر دسترسی
صعود قله تفتان در چهار فصل امکان پذیر است فقط در فصل زمستان به دلیل وزش بادهای سنگین و سرد عموماً صعود به این قله بسیار دشوار است.
راه‌های صعود
صعود تفتان از چهار مسیر اصلی امکان پذیر است.
مسیر پناهگاه، جبهه غربی (رایج)
روستایی ترشاب، جبهه شرقی
روستایی تمین، جبهه شمالی
دو راهی سنگان و روستایی خنجک، جبهه شمال شرقی
پناهگاه صبح، قله تفتان
پناهگاه صبح ۳۲۲۸ متر - پناهگاه بزرگی نیز در حال ساخت است...
مسیر پناهگاه، جبهه غربی
کوهنوردان برای صعود به قله‌ی تفتان باید ازطریق جاده زاهدان به سمت شهر خاش حرکت کنند در 145 کیلومتری مسیر، تابلو کوه تفتان قرار دارد.
سپس به خروجی روستاهای تمندان و کوشه می‌رسید. از سر جاده تا دو راهی با تابلوی سردریا به طرف اردوگاه دره گل در روستای تمندان راهنمایی می‌کند.
اردوگاه دره گل متعلق به آموزش و پرورش شهر خاش، اردوگاهی آموزشی جهت مدارس که محوطه بزرگ و در حیاطش تعداد زیادی آلاچیق تعبیه شده است، ساختمان آن هم دارای 10 خوابگاه با ظرفیت هر خوابگاه 12 تخت به همراه آشپزخانه، سالن غذا خوری، حمام و سرویس بهداشتی است.
ارتفاع اردوگاه دره گل از سطح دریا ۲۴۹۳متر، ارتفاع پناهگاه صبح ۳۲۲۸ متر و ارتفاع قله تفتان 4050 متر می‌باشد. از اردوگاه آموزش و پرورش دره گل تا "پناهگاه صبح" از مسیر "تنگه گلو" نیاز به سه ساعت کوهپیمایی است.
از "پناهگاه صبح" تا قله تفتان حدود ۳ تا ۴ ساعت زمان لازم برای صعود است. کل مسیر تا قله پاکوب بوده و تقریبا به راهنما نیازی ندارید.
نکته قابل توجه: برای استفاده از پناهگاه صبح باید با هیئت کوهنوردی استان سیستان و بلوچستان هماهنگ کنید.
دسته‌های مختلف کوهنورد به قله تقتان صعود کرده اند که اولین صعود در اخر سال 1893برابر با 1272شمسی به سرپرستی ژنرال "سرپرسی سایلس" انگلیسی انجام یافت و"سون اندرسن فون هدن" سیاح معروف سویدی که اکثربیابان‌های دنیا را بررسی و مطالعه کردنیز به کوه تفتان صعود کرده است.

منبع :
http://koohnavardan.ir/
http://www.kziran.com/
http://www.alicliff.blogfa.com/
vista.ir/article/263209/
http://www.aftabir.com/articles/view/science_education/geology/c3c1182414070_volcano_p1.php