بنای ایسپیه مزگت باقیمانده یک آتشکده قدیمی و بزرگ در دهکده دیناچال شهرستان
رضوانشهر می‌باشد که تمامی نشانه‌‌های معماری و کاربردی آن عملکرد مذهبی این بنا را تائید می‌کند.
این بنا در دوران پس از اسلام، احتمالا بعد ازقرن سوم هجری به مسجد تبدیل شده و ظاهرا تا مدت‌‌های زیادی مورد استفاده قرار گرفته است.
ایسپیه مزگت که در دهکده
کیش خاله در شمال آبادی دیناچال از آبادی‌‌های جنوب اسالم در فاصله حدود بیست و دو کیلومتری جنوب شهر
تالش قرار دارد، از دو کلمه "ایسپی" در زبان تالشی به معنای سفید و "مزگت" در زبان اوستا به معنای مسجد تشکیل شده است.
بنای مذکور که در کرانه شمالی دیناچال رود و در یک و نیم کیلومتری شرق جاده
تالش – انزلی واقع شده را می‌توان یکی از شگفت انگیزترین بناهای تاریخی
گیلان شمرد.
در دراز مدت عوامل مختلف انسانی و طبیعی سبب تخریب بنای "ایسپیه مزگت" شده اند، درختان جنگلی بزرگ بر بام آن رسته و ریشه‌های خود را میان دیوارها فرو برده و آنها را شکافته اند، رود خانه سیلابی دیناچال نیز قسمت جنوبی آن را کنده و برده است.
بارندگی و رطوبت نیز گچکاری، سفید کاری و گچ بری‌‌های آن را فرسوده کرده و تا حدود زیادی از میان برده
...مشاهده کامل متن است.
مصالح اصلی بنای این اثر تاریخی آجرهایی به ابعاد 6×23×23 سانتیمتر می‌باشد و قطر دیوار آن صد و هفتاد و پنج سانتیمتر است. بر دیوار بنای تاریخی ایسپیه مزگت کتیبه ای کوفی حک شده است.
گوشه ای از این بنا که یک ضلع آن حدود شانزده متر است فعلا برپاست که دیوار یکی از دهلیزهای بنا می‌باشد. بر دیوار همین دهلیز است که پنج شش متر کتیبه کوفی ساده باقیمانده و کلمات "لم یخش الا الله فعسی اولعک ان یکونو امن المهتدین" روشن خوانده می‌شود.
این کتیبه که ابتدای آن در همین دهلیز بوده، روزی چهار دهلیز اطراف را تزئین می‌داده است، از اره دهلیزها نیز گچ بری عجیبی به ارتفاع یک متر داشته که فعلا دو متر از این اره بر دیوار شمالی مشخص است.
شاید بتوان از آنچه باقی مانده حدس زد که این بنا شامل یک رواق در وسط و چهار دهلیز در چهار طرف بوده است.
درب ورودی تقریبا شمالی می‌باشد و وارد دهلیز شمالی می‌شود و عرض آن حدود شش متر و ارتفاع طاق دهلیزها از کف کنونی هفت و نیم متر می‌باشد.
یک طرف دهلیزها دیوار خارجی بنا شده و طرف دیگر آنها پایه‌‌های هشت ضلعی است که محیط آن پنج و نیم متر است. پایه‌‌ها که در چهار کنج هستند زائده هایی دارند.
فاصله میان دو پایه ای که یکی از آنها زائده دارد 3.2 متر و فاصله میان دو پایه اصلی 8.2 متر است. بالای هر دو پایه، طاقی با هلال شکسته زده شده است و سقف دهلیزها بر دیوارهای خارجی و این پایه‌‌ها استوار است، عرض هر یک از دهلیزها به 4.3 متر می‌رسد.
سقف سراسر بنا سفال پوش بوده است اما بر خلاف بام‌‌های سفال پوش امروزی گیلان، سفال آن با ملاط بر روی طاقها چسبانده شده است و اندازه آنها به 36×50 سانتیمتر می‌رسد.
آنچه بیش از هر چیز بیننده را به حیرت می‌اندازد علت وجودی چنین بنایی در این نقطه دور افتاده است، آن هم بنایی با آن قدمت تاریخی که کتیبه کوفی بر آن گواهی می‌دهد.
در اینکه اسپیه مزگت یک مرکز عبادی بزرگ بوده تردیدی نیست و این امر از احتمال وجود یک مرکز شهری یا سایت باستانی مدفون شده در حوالی این بنا خبر می‌دهد.
شکل اسپیه مزگت که از چهار دهلیز و یک رواق چهار گوش تشکیل شده و امروزه قسمتی از آن از بین رفته است، به آتشکده‌‌های زرتشتی پیش از اسلام شباهت دارد و احتمالا بعد از اسلام بدون تخریب بنای آن، نحوه اداره آن تغییر کرده و به محل عبادت مسلمانان تبدیل شده است.
از طرف دیگر نام فارسی مزگت به جای مسجد با ترکیب اسپیه به معنای سفید از نظر واژه شناسی نیز می‌تواند کمکی به یافتن بنای اصلی اولیه این اثر تاریخی نموده و تا حدودی علت وجودی آن را روشن سازد.
منابع :
http://www.tebyan.net/
http://fa.wikipedia.org/
http://my-gilan.mihanblog.com/
http://geomh.adeb.biz/
http://taleshen.ir/
