نازک کاری

نازک‌کاری در ایران و جهان با وجود آن‌که در برخی دیگر از نقاط ایران چون ارومیه و رشت هم مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما به واسطه آن‌که قوام و شناخت جهانیان از این هنر را مدیون کردستان و سنندج است، را یک هنر قوم کرد می‌دانند.
اطلاعات و تحقیقات مدون و مکتوبی از این هنر و پیشینه و حتی چگونگی کار هنرمندان آن وجود ندارد.



اما اوج این هنر و تحول آن را باید مرهون هنر بی‌بدیل استاد بهزادیان دانست. او در طی 66 سال آنچنان این هنر را اعتلا بخشید و در معرفی آن کوشا بود که باید گفت نام او و کارهای او از ماندگارترین نام‌ها و کارها در هنر سنتی معاصر ایران است ( به نقل از استاد ودود ).
وی در بیش از 63 نمایشگاه داخلی و خارجی شرکت کرد و در آن‌ها استاد برگزیده شد. وی از معدود اساتیدی است که به واسطه هنر خود موفق به کسب دکترا گردیده است.
آثار وی در بسیاری از موزه‌های ایران و جهان به معرض دید عموم قرار گرفته است ؛ موزه‌هایی چون : آستان قدس رضوی، آرامگاهبوعلی سینا، موزه کرد سنندج، ...مشاهده کامل متن سازمان صنایع دستی ایران و موزه‌های کردستان.

امروزه این هنر، با وجود گرایش عده‌ای به جهت تولیدات محدود و تنوع پایین در خطر است، اما همچنان به راه خود ادامه می‌دهد.

برای تعریف این هنر؛ ابتدا باید به این نکته اشاره کرد در این هنر تلفیقی، چوب در حقیقت زیرشاخه و زاییده شده درودگری است، آنچه بسیار اهمیت دارد و در حقیقت عنوان محلی ( کردی ) ظریف‌کاری بر روی چوب و وجه تسمیه این هنر گردیده است؛ نازک کردن و پرداخت بسیار چوب و به کار گیری آن در اوج ظرافت و دقت، به وسیله ابزارهای دستی می‌باشد.
در بسیاری از موارد این لایه ظریف و دقیق در حقیقت پوششی است که بر روی دیگر قطعات چوب قرار می‌گیرد.

همان‌گونه که اشاره شد، نازک‌کاری به دو دسته تقسیم می‌شود : دسته اول که امروزه بیشتر مورد توجه قرار گرفته و هنرمندان به جهت درخواست بیشتر به آن گرایش زیادی دارند؛ پیاده کردن لایه‌های نازک و ظریف چوب بر قطعات دیگر چوب و اتصال آن‌ها به یکدیگر است که ( نازک‌کاری غیر مستقیم ) امروزه بیشتر در ساخت وسایل سنتی سرگرمی چون شطرنج و تخت برد کاربرد یافته است.

اما نوع دوم و مهجور مانده هنر نازک کاری، نازک کاری یک یا چند قطعه و تبدیل آن به یک وسیله می‌باشد، که امروزه با وجود وسایل مصرفی متنوع و با دوام بیشتر، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد ( نازک کاری مستقیم ).
در نوع دوم وسایلی چون جعبه جواهرات، کاسه و بشقاب، زیرسیگاری، کمربند، گل سر، تزیینات زنانه و ... ساخته می‌شود.

با آن‌که امروزه هنرمندان این رشته گاه ترجیه می‌دهند که این هنر را با دیگر هنرهای چوبی چون منبت و معرق آمیخته کنند؛ اما بیشتر طرح‌ها هندسی، مربع، مستطیل و لوزی می‌باشد.
این طرح‌ها عموما تکرار می‌شوند.

این نکته مهم است که بدانیم، بسیاری از نقش‌های هنری این رشته را هنرمند با استفاده از طبیعت به واسطه طرح‌ها و رنگ‌های متنوع چوب پدید می‌آورد، تا آن‌جا که در بسیاری از موارد هنرمند به واسطه زیبایی و لطافت بی‌همتای نقش چوب؛ از هیچ طرح و نقشی استفاده نمی‌کند و اجازه می‌دهد تا نقش طبیعی چشم‌نواز چوب؛ چشمان بیننده را نوازش دهد.

روند کار : باید دانست که اتصالات در نازک‌کاری مانند درودگری می‌باشد؛ اما بسیار ظریف‌تر و دقیق‌تر. اتصالات در درودگری بر شش نوع کلی تقسیم می‌گردد که عبارتند از: اتصالات چسبی، پیچ و میخ، فاق و زبانه، نیم و نیمه، کنشکاف و سه انگشتی.
اتصالات چسبی ساده‌ترین و فاق و زبانه پراستفاده‌ترین اتصال در نازک‌کاری می‌باشند.

نازک‌کاری در دو سطح انجام می‌گیرد.

الف : نازک‌‌کاری قطعات بزرگ مانند صفحه شطرنج، تخته نرد و جعبه‌های آرایش و میز : در این قبیل کارها نیاز به زیر ساخت کار داریم تا روکش و قطعات چوب نازک‌کاری شده بر روی آن قرار گیرد.
زیر ساخت‌ها باید از چوب‌های قدیمی و خشک و محکم تهیه شود؛ بهترین زیرساخت‌ها از چوب گردو و چنارهای کهنسال می‌باشند. باید دقت کرد که این چوب‌ها کاملا خشک و به اصطلاح مرده باشند، چوب‌های مرده خوب، گاه تا هفت سال در سایه خشک شده‌اند.
خشک بودن و مقاومت بالای زیر ساخت نقش مهمی در کیفیت کالا دارد. باید دقت کرد که اتصالات کار با دقت و ظرافت به صورت صحیح اجرا گردد. بعد از زیر ساخت نوبت به سطح کار می‌رسد.
برای سطح کار از چوب‌های خوش نقش و نگاری چون کالکم و گردو بهره می‌برند. داخل کار را نیز با گردو یا ریشه آن تزیین و آماده می‌کنند. در اینجا به علت اهمیت تولید صفحه شطرنج و نرد به توضیح آن به عنوان نمونه اکتفا می‌کنیم.

در ابتدا با استفاده از چوب‌های زیرساخت مناسب، چهارچوب کار را تهیه می‌کنند. سپس دو قطعه چوب قرینه خوش نقش را انتخاب کرده ( به منظور استفاده در سطح داخلی تخته نرد ) و بر دو سمت یک قطعه چوب محکم؛ در ابعاد کار و قطر تقریبی 3 سانتی متر می‌چسبانند و در زیر پیچ دستی قرار می‌دهند تا خشک شود، سپس قطعه خشک شده را از زیر فشار در آورده و از وسط دونیم می‌کنیم.
به این ترتیب سطح داخلی دو صفحه ایجاد می‌گردد؛ که به وسیله اتصال چسبی و میخ به دو سمت چهار چوب چسبانده می‌شود. ( البته گاهی از نقش‌هایی که به وسیله معرق تولید شده‌اند نیز برای سطح داخل تخته نرد استفاده می‌گردد.) پس از خشک شدن کار، چهارچوب نیز، از وسط دو نیم می‌شود.
در نتیجه دو کفه تخته نرد یا دو صفحه شطرنج آماده می‌گردد. پس از آماده شدن دو قسمت فوق اتصال آن‌ها به کمک لولا برقرار می‌گردد. سپس روکش تزیینی سطح بیرونی کار در چند مرحله پر می‌شود؛ ابتدا صفحه چهار خانه سیاه و سفید شطرنج ( معمولا خانه‌های سیاه چوب گردو و سفید چوب گلابی می‌باشد ) به صورت دقیق از چوب‌های نازک در کنار هم قرار می‌گیرند، سپس کار را در بین پیچ دستی قرار می‌دهند تا چهار خانه‌ها، خشک و ثابت گردد.
در مرحله بعد؛ حاشیه خاتم مانند، سرو بغل و حاشیه حلزونی به ترتیب در کنار صفحه چهارخانه قرار می‌گیرد. ( طریقه ساخت این حواشی مانند طریقه ساخت خاتم؛ بر اساس کنار هم قرار گرفتن و چسباندن نوارهای چوب و برش آن‌ها می‌باشد.
) این قسمت‌ها یکی‌یکی، با چسب در کنار هم قرار می‌گیرند و دور کار را با نخ تابیده شده محکم می‌کنند ( این کار به دلیل عدم حرکت حاشیه در هنگام قرار گرفتن در زیر فشار پیچ دستی است.
) در انتها کار را در بین دو تخته قرار می‌دهند و بوسیله پیچ دستی محکم می‌شوند. در مرحله بعد به وسیله لیسه و سمباده تا حد ممکن کار را یک دست می‌کنند؛ این کار آن‌قدر تکرار می‌شود که هیچ ناهمواری وجود نداشته باشد و صفحه باز شده شطرنج از نظر یک دستی یک تکه به نظر برسد.
سپس شانه مهره‌های تخته نرد را نصب می‌کنند. در این هنگام کار برای رنگ و پلیش نهایی آماده است. معمولا دو نوع رنگ وجود دارد؛ یکی از آن‌ها لاک الکل و دیگری سیلر و کیلر می‌باشد.
لاک الکل، رنگی سنتی است اما در برابر رطوبت و نم غیرمقاوم است، در صورتی که سیلر – کیلر رنگ سنتزی می‌باشد که در برابر رطوبت مقاومت دارد.

ب : نازک‌کاری قطعات کوچک مانند سنجاق سر، قوطی سیگار و انواع قلمدان: این نوع وسایل بدون نیاز به زیر سازی با چوب اصلی نما ساخته می‌شوند ( خواه یک‌تکه تا چندتکه باشند و پس از اتمام به هم متصل می‌گردند.
) در این نوع کارها بیشتر از کیکم (keykom) که از محکم‌ترین چوب‌هاست استفاده می‌گردد.

ابزارهای مورد استفاده:

این ابزارها و وسایل عموما وسایل درودگری می‌باشند اما گاه در مقیاس کوچک‌تر. این وسایل شامل ابزارهای کارگاهی و وسایل و اشیا مصرفی می‌باشند.
ابزارهای کارگاهی شامل :

- سوهان : ابزاری فولادین دارای دندانه‌های متقاطق و یا هم جهت برای برداشتن محدود براده از سطح چوب.
- چوب‌سای : ابزاری فولادین و دندانه‌دار با دندانه‌هایی درشت و در یک جهت موازی برای برداشت براده‌های بزرگ از سطح چوب با سرعت بالا. توجه اندازه و سطح مقطع هر دو ابزار فوق؛ متفاوت می‌باشد.
- طلیقه (talighe) : نوعی سوهان سنتی ایران با سطوحی که در سر باریک و گاه کمی خمیده می‌شوند. این ابزار را می‌توان تلفیقی از چوب‌سای و سوهان دانست.
- مقار: ابزاری فولادین و دارای سطحی تیز و برنده که با آن قطعات مختلف چوب را از سطح کار می‌توان جدا کرد. این ابزار بر اساس سطح سر و فرم آن گونه‌هایی متفاوت دارد که در نحوه و میزان برداشت نیز مختلف می‌باشند.
استفاده از این ابزار مهارت بالایی می‌طلبد.
- چکش: وسیله‌ای برای ضربه زدن که بر اساس سطح سر، جنس سر و وزن؛ متفاوت می‌باشد.
- میز کار: میزی ساده که اجازه می‌دهد استادکار راحت‌تر کار را انجام دهد و از سطح زمین 90 تا 120 سانتی‌متر فاصله دارد. برخی از ابزارهای کار چون گیره رو میزی؛ بر روی آن متصل می‌گردد.
- گیره: انواع گوناگونی چون دستی، پیچی و رومیزی دارد. این ابزار دارای دو فک می‌باشد که عموما یک از آن‌ها ثابت و دیگری بر روی محوری متحرک می‌باشد.
به وسیله این ابزار قطعات چوب را برای کار ثابت می‌کنند.
- رنده دستی: دارای دو نوع چوبی و فلزی می‌باشد که عبارتست از محفظه‌ای که در آن تیغه‌ای برنده قرار می‌گیرد و با حرکت آن بر روی چوب تراشه‌هایی از سطح آن جدا می‌گردد.
این ابزار دارای پیچی برای تنظیم تیغه می‌باشد.
- اره: تیغه‌ای صاف که یک سمت آن دندانه دندانه گردیده و بر اساس فاصله دنده‌ها و اندازه آن در یک مسیر شروع به برداشتن براده می‌نماید تا چوب را به قطعات کوچک‌تر تقسیم نماید.
- گونیا : ابزاری برای اندازه‌گیری و رسم زوایای مشخصی چون 30،45 و 90 درجه
- لیسه: از پر مصرف‌ترین ابزارهای نازک‌کاری که عبارتست از: یک تیغه فولادی کم قطر که در یک جهت ساییده شده و به وسیله‌ای بسیار برنده تبدیل گردیده، که برای برداشتن پلیسه‌ها و سایش و برداشتن تراشه‌های کوچک و در نهایت هم‌سطح کردن چوب به کار می‌رود.
- کمان اره: وسیله‌ای برای نگه داشتن برخی از تیغه‌های اره.
- پرگار: وسیله ای جهت رسم دایره و یا قسمتی از یک دایره.
- گازنبر: وسیله ای برای بریدن و یا قطع و بیرون کشیدن میخ‌ها.
- انبردست: وسیله‌ای جهت گرفتن و یا فشار وارد کردن به ابزارها و یا قطعات.
- دریل: یکی از وسایلی که امروزه مدل برقی آن مورد استفاده بوده و ابزاری است جهت سوراخ کردن قسمت‌هایی از کار.
- کلاف بند: وسیله‌ای دارای یک تسمه که به وسیله آن راحت‌ر و دقیق‌تر می‌توان کار را چهارچوب‌بندی کرد.
مواد و ابزارهای مصرفی :

- چوب: اصلی‌ترین و کلیدی‌ترین ماده اولیه مصرفی این هنر است. انواع چوب‌های مورد استفاده در این هنر بر اساس نقش‌های متنوع و زیبای آن‌ها و مقاومت و استحکام، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
عمده‌ترین چوب‌های مورد استفاده عبارتند از گردو، ریشه گردو، کیکم، گلابی، سنجد، میخک و یاس کهنسال. سخت‌ترین این چوب‌ها کیکم و زیباترین آنها ریشه گردو می‌باشد.
- لاک الکل : لاک الکل از انحلال 2 به 1 دو ماده الکل و لاک ( ماده ای که از حشره کوکوس لاکا )تهیه می‌شود. سپس آن را به وسیله پنبه یا پارچه پنبه‌ای به سطح کار می‌مالند.
درصد لاک بستگی زیادی به تخلخل چوب و خلوص لاک دارد. لاک را در سه مرحله بر روی کار می‌زنند. اول : برای پر کردن خلل و فرج چوب که به آن موم کردن می‌گویند.
دوم : پوشش سطوح یا رنگ کاری. سوم : پرداخت یا صیقل سطح کار. برای سریع‌تر خشک شدن کار در پایان 4 یا 5 بار الکل خالص را با پارچه ابریشمی بر روی کار می‌مالند.
این نوع رنگ‌کاری، رنگ‌کاری اصیل نازک‌کاری می‌باشد، رنگ نهایی کار رنگی کرم- نارنجی، شفاف و زیبا می‌باشد. این رنگ بر خلاف رنگ‌های سنتزی ضد آب نیست.
- سیلر : رنگی سنتزی که بیشتر پوشش محافظ است و به کار تلالو می‌بخشد. ابتدا سیلر را که ماده‌ای کرم و شفاف است را بر روی کار می‌زنند؛ این ماده قدرت جذب رنگ توسط چوب را به شدت کاهش می‌دهد و سبب سختی رنگ نهایی می‌گردد.
این ماده را با تینر رقیق می‌کنند.
- کیلر: بعد از خشک شدن سیلر بر روی کار، کیلر را بر روی آن می‌زنند. کیلر نیز، ماده‌ای سنتزی و ضد آب بوده و در دو نوع مات و براق موجود است.
- رنگ‌های پلی‌استری : محلول در تینر فوری و در دو نوع، نیم و تمام پلی‌استر می‌باشد. نیم پلی‌استر‌ها با هوا خشک می‌شوند، اما پلی‌استرها جهت خشک شدن، به یک سخت کننده که معمولا یک اسید الی است نیاز دارند.
- روغن جلا: ماده‌ای قهوه‌ای روشن مایل به قهوه‌ای، که به عنوان رنگ نهایی مورد مصرف قرار می‌گیرد. این روغن را پس از لاک الکل و یا سیلر کیلر استفاده می‌نمایند.
- بتونه: این ماده معمولا از جنس ماده رنگی به علاوه یک ماده پرکننده بوده و هدف از مصرف آن پر کردن خلل و فرج سطح کار می‌باشد.
- کاغذ سنباده: کاغذی که بر روی آن براده‌های فلزی و یا شیشه‌ای قرار دارد و به منظور ساییدن و یک دست کردن سطح کار، به کار می‌آید.
- چسب: به منظور اتصال قطعات بدون بهره بردن از میخ استفاده می‌گردد. این ماده قطعات را به یکدیگر متصل می‌نماید. در گذشته از سریشم استفاده می‌کردند اما امروزه از چسب چوب استفاده می‌کنند.
- پارافین : برای پاک کردن سطح کار و نمایان شدن ریزبافت‌های چوب و یک‌دست شدن سطح کار بعد از پرداخت نهایی استفاده می‌شود. پارافین را با پنبه بر روی کار می‌زنند.
- میخ : قطعه‌ای فولادی، عمود و نازک با سطح مقطع دایره‌ای که برای اتصال و یا نزدیک کردن قطعات به هم از آن بهره می‌برند.

منبع :
http://vmic.ir/