از تاریخ دقیق ساخت
کاروانسرای خانات اطلاعی در دست نیست. در اولین نقشه
تهران که به دستور ناصرالدین شاه در سال 1302 هجری قمری ترسیم شده بود، محل کنونی کاروانسرا به‌نام سرای روغنی مشخص شده است که در آن روزگار در خارج از حصار صفوی و در کنار دروازه حضرت عبدالعظیم قرار داشت.
چهارراه مولوی، خیابان صاحب‌جمع، میدان امین‌السلطان. اینجا جایی است که مجموعه‌ای تاریخی و فرهنگی را بنام
کاروانسرای خانات در دل خود جای داده است.
کاروانسرای خانات با قدمتی بیش از یک قرن، از نخستین کاروانسراهای درون‌شهری
تهران بود که به بدون هیچ‌گونه تخریب و ویرانی با مرمت و بازسازی مالکان شخصی همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد.
این کاروانسرا با مساحت 10هزار مترمربع با الهام از معماری باغهای ایرانی شکل گرفته که 52 حجره را در محوطه خود جای داده است، بدین‌گونه که در هر ضلع کاروانسرا، 13 حجره وجود دارد که امروزه در اجاره عمده‌فروشان خشکبار است.
صحن کاروانسرا همچنین دارای دو
ایوان است که یکی از آنها در شرق به ورودی بزرگی راه می‌یابد و دیگری در غرب محوطه به
...مشاهده کامل متن ورودی دوم کاروانسرا می‌رسد. در دو سوی ورودی اصلی نیز حجره‌های بزرگی قرار دارند که به بازار و میدان سابق امین‌السلطان که امروزه چیزی از آن باقی نمانده منتهی می‌شوند.
در فرهنگ دهخدا خانات و خان به معنای خانه و همچینن کاروانسراست. محمد اردهالی یکی از مالکان خصوصی کاروانسرا که مدیریت آن مکان را بر عهده دارد در مورد وجه تسمیه کاروانسرا به اسم خانات می‌گوید: «من دقیقا علت گذاشتن این اسم را نمی‌دانم، خان به معنای حجره است و خانات نیز به معنی حجرات، شاید بتوان گفت وجه تسمیه آن به دلیل وجود حجره‌های زیاد کاروانسرا باشد.»
محمد اردهالی در مورد تاریخچه کاروانسرا توضیح می‌دهد: «ویژگی‌های معماری کاروانسرا نشان می‌دهد که در اواخر دوره ناصری ساخته شده است که در ابتدا در اختیار موسی‌خان امین‌الملک بود که وی در سال 1329 هجری قمری مصادف با سال 1285 خورشیدی به حاج علی اردهالی (جد محمد اردهالی) واگذار می‌شود و از آن تاریخ تاکنون این کاروانسرا در مالکیت خانواده اردهالی باقی ماند.» وی به وجود قولنامه‌ای در باب خرید کاروانسرا اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «در آن دوران القاب و اسامی اشخاص با احترام فراوانی در قولنامه ذکر می‌شد و اینکه حتما باید یکی از روحانیون امین، قولنامه را مورد تایید قرار می‌داد که در مورد قولنامه خانات، آیت‌الله قمی این کار را کرده است.»
این کاروانسرا به دلیل مجاورتش در مسیر جاده ابریشم در گذشته محل اطراق مسافران با بارهایشان بود که با احداث نخستین میدان تره‌بار-امین‌السلطان- مبدل به تجارتخانه بزرگی می‌شود که تاجران با شترهای خود بارهایی از میوه، تره‌بار، خشکبار و حبوبات را از سراسر ایران برای فروش و ارایه اجناس خود به میدان می‌آوردند و برای استراحت به خانات می‌رفتند.
این کاروانسرا با حجره‌ها و حیاط وسیع خود مناسب‌ترین محل برای استراحت تجار و شتربانان بود و به همین دلیل تاجران حجره‌ها را فصل به فصل اجاره می‌کردند.
این مکان
همچنین چرخ یابوهای معروفی داشت که هر کسی که می‌خواست چرخ کرایه کند به آنجا می‌رفت و چرخ یابو‌ها را کرایه می‌کرد.
با ورود اتومبیل به پایتخت و از بین رفتن حیات امین‌السلطان، کاروانسرا نیز از حیات تجاری خود فاصله می‌گیرد و بیشتر به صورت انبار کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
منبع : http://www.tavoosonline.com/
